Lerro hauek idazterakoan, bero dugu oraindik Nafarroa Arenan Bertsolari Txapelketa Nagusiaren finalak utzitako zirrara. Hiru hilabetez 42 bertsolarik artea bat-batean sortzeko duten gaitasuna erakutsi dute, eta euskal komunikabideek jarraipen txukuna egin dute, ezbairik gabe. Wikipedian aritzen garenok ere, saiatu gara egunean eguneko jarraipena egiten, puntuen arabera ordenatzen, zortziko handi eta hamarreko txikiak definitzen, eta bertsolarien artikuluak hobetzen. Saiatu gara ere historia idazten, 1935ean izan zen lehen Bertso Gerratik pasa eta frankismo bete-betean Euskaltzaindiak antolatutako txapelketen inguruan idazten. Saiatu gara, baina ariketak baditu hutsune batzuk: copyrighta. Ezin da bertsolarien ahotsa entzun euskarazko Wikipedian, eta ezin dugu bertsolarien kalitatezko argazkirik lortu, ez bada wikilari bat saioz saio kamara on batekin mugitzen dela. Argazki librerik gabe, ezin ilustratu. Irudi librerik gabe, ezagutza galtzen da.
2009tik hona lortu dugu Bertsolari Txapelketa Nagusi bakoitzeko argazkiren bat, maiz lizentzia libreekin argitaratzen duten herri komunikabideen eskutik. Flickr plataforma digitalera libre igo zituen Larrabetzutik herri komunikabideak 2009ko argazki ugari; UKBerrik gauza bera egin zuen 2013an; Argiako Dani Blancok igo zituen 2017ko finaleko argazkiak, eta berari esker ditugu ere 2022koak. Lehenengo biak desagertu diren herri komunikabideak dira: euren artxibategia libre Flickr-era igo izan ez balute, betirako galduko lirateke argazki horiek. Wikimedia Commonsen fitxategi horien kopia egin izan ez bagenu, ezinezkoa zatekeen 2009tik aurrera izandako finalen argazkiak izatea. 2009tik atzera, egoera okerragoa da: irudi librerik gabeko gertakari kulturaletan murgiltzen gara. 1967ko argazki gutxi batzuk ditugu, Marin Funtsak Kutxatekara igo zituenak eta Gipuzkoako Foru Aldundiak libre utzi zituenak. Hor ditugu Xalbador, Garmendia edo Mugartegi, soilik bizkarrez ezagutzen dugun bertsolaria. Atzerago eginez, 1936ko argazki bat, Car Funtsak igotakoa: gizonkoteak euren txapelarekin, formazio serioan. Tartean, iluntasuna.
Wikilariok, ezagutza librearen alde dauden beste milaka pertsona bezala, edukiak sortzen ditugu birsortu daitezen. Hautu bat da, ez da derrigorrezkoa. Euskarazko wikilariok, euskaraz egiten dugu, eta euskal komunitatean eduki libreen aldeko indarrak biderkatzen saiatzen gara. Azken urteotan hainbat proiektu garatu ditugu komunikabideen funtsak askatu eta berrerabili ahal izateko. Nabarmen dira Tokikomekin egindako lau proiektu eta Berriarekin egindakoa. Horien inguruan hitz egin nahi dizuet.
Tokikomeko komunikabideak Wikipediarekin bateragarria den CreativeCommons-Aitortu-PartekatuBerdin lizentziarekin argitaratzen dira. Horrek aukera ematen du irudiak berrerabiltzeko, beti ere egilea nor den aitortuz gero. Lizentzia honi esker, lau komunikabideren argazki historikoak digitalizatzen aritu gara (lehen pausoa, 1990eko hamarkadako irudiak nahi baditugu), Wikimedia Commons biltegira igo dira, eta horietatik ehunka dagoeneko artikuluetan erabiltzen ari gara.
Aiurrirekin egin genuen lehen saiakera, modu nahiko esperimentalean. 2.100 argazki igo ziren (helbide honetan ikusgai: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Images_from_Aiurri), 1990etik 1997ra bitarte egindakoak. Bertan dira A-15 autobidearen eraikuntza lanak, intsumisio mugimenduaren irudi libre gutxi horietako batzuk, B.A.P!! taldearen aurkezpen bat jada desagertu zen Andoaingo gaztetxean edo Martin Ugalderen argazki libreak, orain arte aurpegiz ezagutzen ez genuen gizona.
Ttipi-Ttaparekin jarraitu genuen, Aiurriren esperientziatik ikasitakoa baliatuz. 2.020 argazki igo ziren (helbide honetan ikusgai: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Images_from_Ttipi-Ttapa), tartean Itoiz taldearen argazki libre bakarra, hainbat pilotari eta politikarirena edo 1987ko Nafarroako Bertsolari Txapelketan Felix Iñurrategi mendizaleak kantatu zuen une hura. Baleike eta Guaixe etorri ziren ondoren. Eta Aiaraldeak Flickr-era igotako Korrikako ehunka argazki ere Commonsera igo ditugu. Uztarriak ere Azpeitiko Euskal Antzerki Topaketetako ehunka argazki laga ditu, bereziki zaila den hutsune bat betetzeko aukera ematen diguna. Azken finean, kalean argazkiak egitea posible da, baina arte eszenikoetan ia ezinezkoa da. Komunikabideek paper garrantzitsua dute eremu horretan.
Argi dago, eta ebidentzia bat izan behar luke, euskal kulturari buruzko argazkirik esanguratsuenak euskal komunikabideek dituztela. Ezer arrarorik ez hortxe, agidanez. Baina, zer gertatzen da albisteak munduari buelta ematen dionean? Zer gertatzen da, adibidez, oraindik guztiz argitu ez den estaturen batek Errusiatik Europara gasa garraiatzen duen Nord Stream hodia hausten duenean? Egun batzuetan, Wikipedian artikulua zuten hizkuntza guztietan Berriak euskaraz egindako mapa izan zuten erakusgarri, baita ingelesezko Wikipedian ere, munduan bisita gehien dituena.
Orain urte batzuk Berriak bere lizentzia aldatu zuen, eta Creative Commons–Aitortu–PartekatuBerdin lizentzia ezarri zuen (cc-by-sa-3.0). Lizentzia aldaketak Berriak ekoitzitako testu guztiei, eurek produzitutako irudiei eta bideoei eragiten die, baina ez beste agentziek egindako materialari. Honi esker, hainbat testu baliatu ahal izan ditugu Wikipedian, izan heriotza baten berri emateko, izan gai zientifiko bateko testua osatzeko. Elhuyarrek egindako testuak ere baliatzen ditugu maiz helburu zientifiko hori elikatzeko. Testuak gutxitan dira elkar-trukagarriak, Wikipediak duen estiloa ez delako kazetaritzakoa. Badira, ordea, osagarriak.
Lizentzia aldaketa horren emaitza izan zen Berriak egindako milaka infografia Wikimedia Commonsera igotzea. Infografia horietan denetarik dago: egoera sozioekonomikoari lotutako grafikoak, mendi ibilbideak, edo arrakasta handia izan zuten Txernobylgo hondamendiari buruzko infografiak. Hainbat artikulu osatzen aritu gara irudi horiekin, eta emaitza ikusgarria da: infografiak igotzen hasi ginenetik, horiek txertatuta dituzten artikuluek 25 milioi ikustaldi baino gehiago izan dituzte. Bai, ondo irakurri duzu: hogeita bost milioi baino gehiago. Egia da bisita horien artean 10 milioi inguru hilabete bakarrean izan zirela, Txernobyl telesailak arrakasta itzela izan zuen hartan. Baina hilabetero 250.000 bisitatik gora jasotzen dute artikuluek, horietatik 15.000 inguru euskaraz. Hau da, munduan zehar irakurtzen dituzte, batez ere, euskaraz egindako infografiak.
Bai, eduki eta kultura libreak onuragarriak dira. Epe motzean onuragarriak dira, ekosistema bat osatzen laguntzen dutelako, euskara bezalako hizkuntza txiki batean ez ditugulako baliabideak sobera, eta edukia biderkatzeak erreferentzia berriak osatzen laguntzen duelako. Onuragarria da epe motzean Irulegiko eskua bezalako aurkikuntzen berri eman dezakegulako herri komunikabide batean zein Wikipedian, egiletzak aitortuz, eta edukiak mundu osora zabalduz. Epe motzean gure hizketagaiak sortzen lagundu ahal digun modu bakarra edukiak aske barreiatzeko eskumena izatea delako. Agenda kanpoan ezartzen ikusten dugu, baina ez du zertan horrela izan.
Eduki eta kultura libreak onuragarriak dira epe ertainean, egunerokoan sortu daitezkeen gaizki-ulertu horien gainetik kultura berri bat sortzen dugulako, ez dagoena gaur—hemen—ni horretan zentratuta, baizik eta kulturaren zaintzan eta elkarlanean. Baliabideak hobeto erabiltzen lagunduko digun kultura bat da, gure komunikabideen artean zubiak eraikitzeko balio duena, beti—non-nahi—guk zerbait eskuragarri izango dugunaren garantia. Eguneroko sastrakak kendu eta basoa osorik ulertzeko aukera ematen digu. Erreferenteak sortzeaz gain, dokumentazio lana errazten dute.
Azkenik, eduki eta kultura libreak onuragarriak dira epe luzean, Euskal Herriko kultura, historia eta gizartea hobeto ezagutzen laguntzen digutelako. 1936ko Bertso Gerra, irudi bakar horrekin, historian askoz gertuago gertatu diren beste pasarte batzuk baino hobeto ilustratua dagoelako. Twitter, Facebook eta Googleri edukiak oparitzen dizkiegun bitartean, feudalismo digital horretatik kanpo egongo diren edukiak hobetzen ditugulako. Artxibo digitalak sortzen ditugulako, oparotasunaren bidez, biderkatuz, erredundantziaren bidez. Wikilariok maiz aurkitzen ditugu hildako webguneak. Desagertu dira. Joan dira. Galdu ditugu, betiko. Artxibo libreak sortzeak aukera ematen digu ahaztura horretatik libratzeko, edukirik garrantzitsuenak gordetzeko modu legal eta erabilgarrian. Erdi Aro digitala deitu den horri aurre egiten diogulako.
Ez nuen nahi testu honek manifestu kutsua hartzerik. Ez zen nire asmoa, behintzat. Euskal komunikabideen komunitatea txikia da, behar baino txikiagoa, akaso. Baina, bere txikitasunean, jakin du bere burua behin eta berriro berrasmatzen, leku berrietara iristen, hizkuntza handiek ez dituzten erronkei heltzen. Euskaraz barneratuta dugu gauzak guk egiten ez baditugu, beste inork egingo ez dituenaren ideia. Horrek sortu duen eduki libreen ekosistema pribilegio hutsa da. Wikilariok maiz ateratzen gara mundura, eta ohikoa da beste hizkuntza batzuetako entziklopedistekin hitz egitea. Harriduraz galdetzen dute, askotan, ea nola den posible lortzen ditugun irudi asko lortzea. Azaltzen diegu, ohikoa dela euskal prentsan cc-by-sa lizentzia erabiltzea, eta ezin sinetsita begiratu ohi digute. Ez, ez da ohikoa. Munduan komunitate gutxi daude euskaraz lortzen duguna egitea ahalbidetzen dutenak. Harro egoteko modukoa dela deritzot. Are gehiago, euskal komunitatearen marka da kultura librea horrela barreiatzea. Anomalia da komunikabideen esparru orokorrean, gutxi saltzen dugun anomalia. Ez dut proposatuko lelo gisa “anormalak gara, munduko anormalenak”, gaizki uler daitekeelako. Baina ideia baliatzea proposatu nahi nuke. Hitz egin dezagun gure anomaliaz, egon gaitezen harro, eta azaldu dezagun hizkuntza txikiek ekosistema bat sortu nahi badute auzolana eta partekatzea nahitaezkoa dutela, biziraun nahi badute. Euskararen markaren eztabaidaren muinean dago hau, oraintxe hainbeste hitz egiten dugunez kontzeptu horren inguruan. Euskara erakargarria da, edukiak partekatzeko aukera gehiago ematen dituelako, euskal komunitatea elkarrekin hazteko prest dagoelako, eduki libreak hobesten dituelako. Euskal komunikabideak sexyak dira, aukera ematen digutelako euren artxiboak irakurri eta berrerabiltzeko, inor gutxik emango digun aukera. Uste dut hor badugula eusteko ikur erakargarri bat, ezta?
