Krisia ikusten duzuen lekuan, aukera ikusten dut nik. Zaila da esaldi amorragarriagorik osatzea. Hamarretik bederatzik, “aukera” dioenean, zera esan nahi baitu: nire sasi-gogoeta neoliberala lau haizetara zabaltzeko aukera. Eta hala ere, itzulpen automatikoak eta algoritmoen iturritik edaten jarraitzeak (ustez) ekarriko dituzten lurrikara guztiei begira jarrita, ireki ditzaketen arrakala edo leiho argitsu samarrei erreparatu nahi diet nik. Baimenduko didazu, hortaz, elkartasunez-edo, etor daitekeenari antsietate gutxiagorekin aurre egiteko helduleku batzuk eskaintzen ahalegintzea. Ez euskarazko edukien edo euskalgintzaren norabidea birpentsatzeko formularen jabe naizelakoan; baina bai, balioko duelakoan apur bat lasaiago egin dezagun lan eta lo. Ez da helburu makala, ala?
Zein krisi edo lurrikarez ari ote da hau? pentsa lezake baten batek. Ez litzateke harritzekoa. Zerrenda agorrezina osatzen dute euskarazko hedabideen jarduna zaildu izan duten eta oraindik zailtzen duten faktoreek. Baina ni, zehazki, horien guztien arteko oreka ezinezkoari astindua eman diezaioken seismoaz ari naiz; adimen artifizialaren eta itzulpen automatikoaren eskutik datorrenaz. Alegia: jatorrizko hizkuntzaren aldagaia desagertzeaz, egiletza kontzeptu lauso bihurtzeaz, eta denok izateaz, inoiz baino gehiago, aduana linguistikorik gabeko merkatu komunikatibo global baten parte. Erakusleiho zabalegi horretan, zaila izango da argitzea nork eta zein hizkuntzatan sortu duen zer; edo noiz den eduki bat “egiazkoa” eta noiz ez. Are zailagoa algoritmoek gure hautuei aurre hartuko badiete. Litekeena da: gure jokabide edo ezaugarrien arabera erakutsiko digute eduki bat edo beste. Instagram edo gisakoetan hala da dagoeneko.
Ez dira etorkizun oso urruneko kontuak, hortaz. Posible da, gaur bertan, Berriako elkarrizketa bat katalanez irakurtzea. Edo ikustea euskarazko zenbait bideo galesezko azpitituluekin. Zenbat denbora beharko da nazioarteko agintariak gure hizkuntzan ikus-entzun ahal izateko? Noiz aurkeztuko du, BBCk, Metak edo auskalo beste zein taldek, edozein hizkuntzatan jaso daitekeen hedabide bat? Zer gertatuko da biharko gailu adimendunek entretenimenduzko edukia eta informatiboa zuzenean emango digun aplikazio bat eta bakarra lehenesten badute? Eutsiko diote gailu edo aplikazio horren jabeek eskaintza gurpilean zein hedabideren edukia sartu eta zein ez erabakitzeko tentazioari?
Tira, hori da, ni eguneko ordu gehienetan naizen beldurti kroniko honek irudika lezakeen mundu, a priori, distopikoa. Baina esan bezala, artikulu honen funtsa kontrakoa da: larrikeria baretzea. Izan ere, badira motiboak pentsatzeko ezetz, enpresa gutxi batzuen eskuetan dauden algoritmoen diktadurapeko ekosistema komunikatibo horrek, iritsita ere, ez gaituela irentsiko erabat. Eta ez da izango, nagusiki behintzat, euskararen egitura gramatikal ez-ohikoak edo hiztun multzo txiki samarra izateak salbatuko gaituelako. Bi salbagerriko ahul horiei heldu beharrik gabe ere, zailtasunez josia irudika dezakegun etorkizun horrek baditu euskarazko hedabideentzat interesgarriak izan daitezkeen zenbait arrakala.
Jalgi hadi mundura, itzulita bada ere
Lehen arrakala esploratu nahi duenak itzulpen automatikoak eta komunikazio esparru erabat globalizatuak ekar dezaketen itsasora atera beharko du. Oraintsu arte, eta elkartasun militantea oinarri duten harpidetzak gorabehera, hizkuntzaren ezagutzak eta gaitasun-mailak mugatu dute euskarazko edukien eta hedabideen irismena. Jakinak dira horren ondorioak: ekonomikoki independentea izateko masa kritiko nahikoa zabal baten falta eta euskal herritar askorengana heltzeko ezintasuna. Bi ondorio horiek albo-kaltetzat ditudan erabakiak eragin dituzte: elebitasuna (edo gaztelania zein frantsesa) hautatzera eraman ditu hedabide batzuk; eta beste asko, aldiz, eduki orokorra eta ahal bezain denontzako modukoa lehenestera, mamian zein forman, aurrez nahikoa murritza den hartzaile potentzialen taldea are gehiago ez zatikatzeko.
Joera horiek ekarri dute euskal hiztunon komunitatearen nolabaiteko trinkotze bat; baina orain, hezkuntza arautuak euskaldun osoak sortzeko duen gaitasun eza nabaria denean; orain, dozenaka herrialdetatik etorritako ez-euskaldunak ditugunean bizilagun; ez da gutxiestekoa euskaraz eta euskaratik sortutako edukiak arabieraz, gaztelaniaz edo wolofez eskaini ahal izateko aukera. Euskarazko hedabideek jorratzen dituzten gaiek edo haizatzen dituzten iritziek badute interesa hizkuntza gaitasunak urruntzen dituen beste askorentzat ere. Itzulpen automatikoa izan daiteke bide bat, estrategia egokiarekin, haiek erakartzeko euskara oinarri duen komunitate baterantz. Edo komunitate ugarietako zenbaitetarantz, hobe esanda. Euskal hedabideak ez baitira euskarazko hitzen biltegia soilik, bizi dugun aldiaz toki eta begirada jakin batzuetatik hitz egiten duten bozgorailuak dira. Asmatuz gero, gure erreferenteek, gaiek eta ikuspegiek herrikide gehiagorenganaino egin ahal izango dute bidea, trukean euskarazko edukiari baliabide edo espazio gutxiago eskaini beharrik gabe.
Formula horrek ez du soilik euskal lurraldeetako erdaldunentzat balio. Asko dira mundu zabaleko estaturik gabeko nazioak, eta are gehiago hizkuntza gutxituak. Nork dio hemengo begiradatik jorratzen ditugun hausnarketak edo eztabaidak ez direnik izango interesekoak komunitate horietako kideentzat ere? Baina ez gara, zorionez, hori bakarrik. Zerbitzu publikoen pribatizazioaz, turismoaren ondorioez, lodifobiaz edo langileen pobretzeaz idatzi eta egiten ditugunak gatazka garaikide eta unibertsalez mintzo dira. Argiak Palestinako genozidioaz aurten egin duen ale berezia interesez irakurriko luketen zenbat milaka lagun daude Euskal Herritik kanpo?
Palestina aipatu dut, baina ez da hain urrun jo beharrik gure mugez kanpoko askoren arreta bereganatu dezaketen gertakariak aurkitzeko. Euskal gatazka delakoa, interes handiko gaia da han-hemen. Batzuen eta besteen minak ez bizitzeko eta errepresioaren beldurrak mugatuta, bizipen eta gertakari asko geratu dira kontatu eta azaldu gabe. Baina lehenago edo beranduago, euskal hedabideek, zinegileek edo dena delakoek arakatuko dituzte. Orain artean, beste batzuen ahotik eta modu desitxuratuan iritsi da beste hizkuntza batzuetara gatazka horren berri. Ez du joera hori erabat irauliko hizkuntzaren mugak lausotzeak, baina arindu dezake.
Balizko testuinguru horren beste onuradun bat nitxoko edukia edo eduki espezifikoa da. Salbuespenak salbuespen, bonsaiez, hockeyaz edo literatura fantastikoaz hitz egin nahi duenak ez du euskarazko formatu edo kanal bat sortzen. Edo alboratzen du gaia orokorragoa den zerbaiti helduz, edo publiko zabalago bati hitz egiteko aukera emango dion hizkuntza hautatzen du. Berdin gertatzen zaigu hartzaile gisa ere. Badugu euskarazko edukia gai gutxi-asko orokorren gainean; baina sakonean gehien interesatzen zaizkigun kontuak, gure barneko frikiak eskatzen dizkigunak, gaztelaniaz, ingelesez edo frantsesez bilatzen ditugu. Edukia nork bere hautazko hizkuntzan jasoko dugun balizko ekosistema batean, zeresana eta zer jorratua dutenek ez dute zertan beste hizkuntza batzuetan aritu beharko. Eta kontrara: adanismoak zentzua galduko du. Jarraitu ahal izango dugu formatuak edo ideiak gurera ekartzen, baina ez soilik euskaraz halakorik ez dagoelako. Nork, nondik eta nola egiten duen, hizkuntza bera baino erabakigarriagoa izango da, inork jaramon egiteko.
Ezin badut sinetsi, ez da nire kanala
Agindu dut baikor ariko nintzela, baina ez itsu. Lehen abagune sorta honek aukera adina arrisku dituela irudituko zaizu akaso; euskarazko edukia beste edozein hizkuntzatan jaso ahal izango bada, euskaraz jaso ahal izango dela beste edozein hizkuntzatan sortutakoa ere; eta nekez lehiatu ahal izango dugula inoren arretagatik, edukia ekoitzi eta zabaltzeko mila aldiz baliabide gehiago dituzten frantsesezko edo ingelesezko hedabide eta abarrekin. Desagerpenera kondenatuko dituela, nola euskara hala euskal hedabideak, lehenago edo beranduago. Ez larritu. Balizko etorkizun aztoragarri honetan bada eszeptikoenak lasaitzeko moduko bigarren arrakala multzo bat ere.
Dena izan badaiteke euskaraz, munduko komunikazio talde aberatsenek ekoitzitakoa esku-eskura badugu, zergatik hautatuko du inork Gazteak, Uriolak edo Kanaldudek jorratutako edukia? Ez da denboran hain urrun jo beharrik erantzuteko: orain hautatzen duten motibo bertsuengatik. Euskal hiztun ia denak gara elebidunak, baita euskarazko edukietara jotzen dugunak ere. Eta hala ere, gutako askok, euskarazkoak gureago sentitzen ditugu. Haiek ematen dutelako gure herrietan gertatzen denaren berri, ikusten ditugulako bertako bideoetan agertzen direnak kontzertu aretoetan edo manifestazioetan, ezagutzen ditugun pertsonak elkarrizketatzen dituztelako tarteka, sentitzen dugulako guri edo gure antzekoei zuzentzen zaizkigula, bat egiten dugulako haien ildo-editorialarekin edo sentiarazten gaituztelako eskura dugun eta ukigarria den zerbaiten parte. Australiar adinkide batekin gero eta kezka eta erreferentzia gehiago konpartitzen baditugu ere, sentitzen dugu, eta sentituko dugu oraindik, gure berezitasunetan arakatu, sakondu eta munduari bertatik begiratzeko bulkada.
Baina zer, ikusgarritasun falta edo algoritmoen betoak medio, euskal hedabideen edukiak hautatzeko aukerarik ez bada? Larritu zaitez, orain bai, baina ez horrenbeste. Hasteko: euskal hiztunen artean zaku berean sartzerik ez dagoen adin-tarte eta joera oso desberdinetako pertsonak gaude. Orain 50 urte baino gehiago dituztenek Euskal Herriko biztanleriaren zati handia osatzen dute. Pastel puska are handiagoa da baliabide ekonomikoen banaketari erreparatuz gero. Joera akaso ekidinezina da euskalgintzak arreta eta lehentasunak gazteengan jartzea, baina datorrena datorrela, euskarazko hedabideen sostengu izango dira ohiturak eta lotura afektiboak aldatzeko erresistentzia gehiago izango dituzten heldu horiek.
Bada baikortasunerako tarterik natibo digital etiketapean sartzen ditugun haur eta gazteei begiratuta ere. Zirriborratu edo irudikatu dudan komunikazio-esparru-global-adimen-artifizialak-baldintzatutako hori beldurgarria zaigu. Zergatik eman jakintzat, orduan, hartzaile gisa ere oso-osorik irentsiko dugunik? Eta batez ere, gazteagoek irentsiko dutenik? Gazte belaunaldi guztiek dute jaso dutena zalantzan jartzeko joera. Zer da kontrakulturalagoa, gaur gaurkoz, algoritmoen agindupeko kontsumitzaile geldiezin bihurtzen gaituen gurpil-zorotik ateratzea baino?
Ez dira Instagram, X eta abarrak (apur bat edo guztiz) alboratzeko motiboak falta. Buru-osasunean eta kontzentrazio gaitasunean eragiten duten kaltea, datuen balizko erabilera ilun guztiak… Baina adimen artifizialaren garapenak bideo faltsuak eta egiazkoak bereiztea izugarri zailduko du laster. Aplikazioen jabeek gero eta gehiago bihurritzen badituzte algoritmoak gure portaeretan eta iritzietan eragiteko, edo gobernuak hasten badira bertan esku hartzen, nork joko du fidagarritzat aplikazio horietan ikusi edo irakurtzen duen hori? Testuinguru horretan, gailu edo sare-sozial alternatiboak garatuko dira, eremu egokiak izan daitezkeenak euskal hedabideek –oraingoek edo berriek– euren komunitateak sortzeko. Ez da baztertzekoa paperaren loraldi berria ere. Ezin badugu sinesgarritzat jo pantailek eskaintzen diguten hori, gure osasuna kaltetzen badu haiei itsatsita bizi beharrak, alternatibak beharko ditugu lehenago edo beranduago. Nork hartuko dit apustua? Ez itxi zuen inprentak: 15 urte barru euskarazko paperezko aldizkari eta fanzine berriak sortuko ditugu edo dituzte oraindik. Pantailak euskaraz aldarrikatzen jarraitu beharko dugu, bai, baina zuzeneko ekimenei eta ukigarria den horri uko egin gabe.
Eta hala ez bada, zer?
Lasaitu zaitu irakurri duzun ezerk? Litekeena da ezetz. Irudi lezake etor daitekeenaren lainoetan ezkutatu naizela orain eta hemen ditugun erronkez hitz egin beharrik ez izateko. Hala da, neurri batean, baina ez erabat. Balizko etorkizunean kokatu ditudan hipotesi optimistegi horiek, loa hobetuko ez badizute ere, euskarazko hedabideetatik orain eta hemen aritzeko bideez ere esan nahi lukete zerbait. Euskaraz izate hutsetik harago, hedabideak eta edukiak gure komunitateekin konektatzen dituzten beste zera guztiak direla zaindu eta elikatu beharrekoak. Sinesgarritasunak, gertutasunak eta erreferentzialtasunak balioa dutela eta izango dutela oraindik. Eta badugula zer kontatua eta eskainia orain artean euskal hedabideetara hurbildu ez direnei ere. Etorriko dira edo ez iraultza teknologiko berriak, baina oldarraldi homogeneizatzaile eta aldi berean indibidualistari aurre egiten badiogu –hedabideetatik ere bai– euskaraz eraiki diren komunitate handi eta txiki guztiek eutsiko diogu elkarri.
Nola egiten da hori? Nahiago nuke erantzun borobilik banu, baina ausarkeriaren arrastoan sartu naizenez, noan aurrera hormarekin jo arte. Ari denari –sorkuntzan, politikan, herrigintzan– kalitatezko arreta eta ahotsa emateak izan behar du osagaietako bat. Harremanak zaintzea ere ez da helduleku makala. Ez dira gutxi elkarrizketatuak, hornitzaileak edo langileak bidegabeki erabili eta erretzen dituzten han-hemengo komunikabideak. Datozen ekaitzetan itoko ez bagara, esperientzia atsegin eta zaintzaile bihurtu beharko dugu hedabideekin lan egitea edo hedabideetan agertzea den gertakizun askorentzat deseroso hori. Eta azkenik, kantitatearen tranpari ihes egiten asmatu beharko dugu nolabait. Dena zenbakitu daitekeen honetan, tentagarria bezain arriskutsua baita gure lanaren balioa ikustaldi, klik eta abarretan neurtzea. Nago, dena hain iragankorra izaki, edukiek uzten duten arrastoaren sakontasunari begiratu behar diogula. Ez dela hain ezinbestekoa zerbaitek asteroko maiztasuna izatea edo aldiro hiru mila ikustaldi lortzea; hartzaileen marko mentaletan toki egonkorra irabaziko duten pertsonak, gaiak edo begiradak eskaintzeko gaitasuna izatea baizik. Hor badago bataila amaigabe eta zabal bat, orriz orri, bideoz bideo, bileraz bilera, borrokatu beharrekoa.