Azterlan honek euskarazko edukien kontsumoaren problematika jorratzen du. Bi aldagaien arteko harremana argitze aldera, euskarazko edukien kontsumo-ereduak gune soziolinguistikoetan aztertzen dira. Gainera, beste azpi-helburu bat ere planteatzen da: euskarazko hedabideen kontsumoak azken 25 urteetan (1997-2022) euskal gizartean izan duen bilakaera aztertzea.
1. SARRERA
Euskararen erabilerari buruzko ikerketa ugari egin dira azken hamarkadetan, eta horiek, batez ere, testuinguru soziolinguistiko desberdinetan ahozko erabilera neurtzea izan dute helburu. Hala ere, orain arte euskarazko komunikabideen eduki-kontsumoari buruzko ikerketak egin diren arren (Behategiaren eskutik, adibidez), ez dira euskararen ezagutza edo erabilera erdigunean jarri ikerketa hain sistematizatu eta instituzionalizatu batean. Azterlan honek Euskal Autonomia Erkidegoko (EAE) eta Nafarroako eremu soziolinguistiko ezberdinetako euskal hedabideen kontsumoa aztertuko du.
1.1. KOMUNIKABIDEEN ESKAINTZAREN ZEREGINA HIZKUNTZA GUTXITUETAN
Hedabideen eta identitate etnolinguistikoaren arteko harremana ulertzea funtsezkoa da komunikabideek gutxiengo linguistikoetan duten eragina aztertzeko. Identitate etnolinguistikoak zeregin garrantzitsua du gutxiengo linguistikoen artean hedabideen erabilera zehazteko (Moring eta Vincze, 2011). Motibazio-faktore gisa balio du, eta gizabanakoen kontsumo-eredu eta lehentasunetan eragiten du. Hala ere, garrantzitsua da kontuan hartzea beste faktore batzuek eragina dutela.
Hizkuntza-gutxituen hedabideen kontsumoan eskaintza-faktoreak duen eragina azaltzeko, kontuan har daiteke ikerlariek garatutako Finlandiako suediera hizkuntzaren komunitatearen adibidea. Biztanleriaren % 8 bakarrik hartzen duen arren, gutxiengo linguistiko horrek erakundeen laguntza handia jasotzen du: biztanleria hori artatzen duten komunikabideen panorama oso aberatsa da; zortzi egunkari, bi irrati-estazio eta telebista-kate suediar bat ditu (Moring eta Vincze, 2011). Ondorioz, Finlandiako suediar hizlariek ia erakunde-mailako baliabide guztiak dituzte suedieraz.
Identitate etnolinguistikoak hedabideen kontsumorako faktore motibatzaile gisa balio badu ere, eskaintza-faktoreak funtsezko eginkizuna du hedabideen erabileraren hizkuntza-izaera eratzeko. Finlandiako hizkuntza suedierazko taldearen adibideak azpimarratzen du hizkuntza gutxiengoen beharrak asetzen dituen hedabideen panorama integral baten garrantzia.
1.2. EUSKARAREN ERABILERAREN NEURKETA
1.2.1. HIZKUNTZA-ERABILERA KALE-ERABILERATIK HARAGO
Soziolingusitika Klusterrak euskararen erabileraren neurketa egiten du urtero. Neurketa hau kalean kokatutako behaketaren bidez egiten da, beraz erabilera kaleko elkarrizketetara mugatzen da. Hizkuntza baten erabilera dimentsio anitzekoa eta konplexua den fenomenoa da, hitz egiten duten pertsonen kopurua baino gehiago hartzen duena. Hizkuntza batean irakurtzeko, ikasteko edo musika entzuteko gaitasuna hizkuntza horren bizitasunaren eta kulturaren garrantziaren adierazgarri da, eta testuinguru eta eguneroko jarduera ezberdinetan erabiltzen dela erakusten du. Beraz, ahozko erabilerara mugatutako neurketa ez da nahikoa gizartearen hizkuntza erabileraren erretratu bat egiteko. Ikerketa honek euskararen erabilera neurtzeko ikuspegi zabalagoa eta zehatzagoa proposatzen du, hitz egiten duen jende kopurua ez ezik, euskarazko hedabideek duten kontsumoa ere kontuan hartzen duena.
Hala ere, metodologia honek arazo nabarmen bat dakar: erabili beharreko komunikabideen audientzia datu-basea publizitate sektoreak baldintzatzen du. Azken finean, sektore horrek maila handian finantziatzen ditu audientzia-ikerketak. Horrek kanpoan uzten du ikerketaren aldagai garrantzitsuena, hizkuntzaren erabilera; hura ez baita ulermen soilera mugatzen, gizartean duen erabilera aktibo eta partehartzailea barne hartzen baitu.
Beraz, euskararen erabilera erreala neurtzeko hurbilketa sakonagoa eta zehatzagoa behar da, hitz egiten duen jende kopurua ez ezik, testuinguru eta eguneroko jarduera ezberdinetan duen presentzia ere kontuan hartzen duena.
2. METODOLOGIA
2.1. HELBURUAK
Giza harremanetan ikus-entzunezko edukiak horrenbesteko garrantzia hartzen ari diren garai honetan, garrantzitsua da egiten ari den kontsumoa parametrizatzea, eta euskararen erabilera foku ezberdinetatik neurtzea.
Interesgarria da inguruneak gizabanakoaren jarreretan eta ekintzetan zenbateraino eragiten duen ikertzea. Zehazki, eta gaiari dagokionez, interesgarria da ikertzea ea euskararen erabilera aldatzen den inguru horretako hizkuntza nagusiaren arabera.
Beraz, aurreko bi hutsuneak elkartuz, ikerketa honek euskarazko edukien kontsumoak gune soziolinguistikoen arabera aztertzen ditu, bi aldagaien arteko harremana argitzen laguntzeko helburuarekin.
Horrez gain, ikerketa honek azpi-helburu bat ere badu: euskal gizartearen euskarazko hedabideen kontsumoa eta denboran izan duen bilakaera aztertzea (zehazki, azken 25 urteetan). Azterketa horren interesa komunikabideek gizartean hizkuntza transmititzeko eta sendotzeko duten garrantzian datza. Euskarazko hedabideen kontsumoak gora edo behera egiteko joera duen jakin nahi da, baita kontsumo horretan eragiten duten faktoreak identifikatu ere.
2.2. TEKNIKAK
Ikerketa honetan lehen mailako (CIES, Eustat) eta bigarren mailako (besteek idatzitako) iturriak erabiliko dira.
Lehenengo mailako datu kuantitatiboak sortzeko, CIESeko datu-baseak erabili dira, eta TOM Micro erremintaren bidez 1997 eta 2022 arteko datuak ustiatu dira euskarazko kontsumoa eta horren azken 25 urteetako bilakaera ikertzeko.
Euskarazko hedabideen kontsumoa neurtzen duen aldagaia eraikitzeko, soilik “aurreko eguneko kontsumoa” hartu da kontuan, aldizkarien kontsumoa kanpoan utziz. Beraz, CIESek neurtzen dituen bost euskarrietatik lau erabiliko dira: irratia, prentsa, prentsa digitala eta telebista.
Euskarazko kontsumo hori euskararen ezagutzarekin alderatu da, eta horretarako CIESeko “euskaraz hitz egiten du, irakurtzen du, ulertzen du” aldagaia erabili da. Bestalde, gune soziolinguistikoak sortzeko eskualde bakoitzeko euskaldunen kopuruak Eustat-etik (EAE-ko datuetarako) eta CIES-etik (Nafarroako datuetarako) atera dira. Azkenik, gune soziolinguistikoen kopuruari dagokionez, Hizkuntza eta Politika Sailburuordetzak lau estratutan banatzen dituen arren, ikerketa honetan hamar estratu sortuko dira, emaitza diskriminatzaileagoak lortzeko helburuarekin.
Bi datutegi horietako informazioa garatzeko bien arteko gurutzaketak egin dira. Ez da datu fusiorik egin, ezta estatistika sakona erabili ere.
Metodologia honetan muga nagusi bat dago. Ikerketa honetatik kanpo geratzen da streaming plataformetan, sare sozialetan edo YouTube bezalako webguneetan sortzen den eduki-kontsumo guztia. Hori gertatzen da CIESek hedabide tradizionalen audientziak neurtzen dituelako gehien bat: irratia, prentsa, prentsa digitala, aldizkariak eta telebista. CIESek Interneteko kontsumoa neurtzen badu ere, ez da zehazten eduki hori euskarazkoa den ala ez, eta, beraz, azterketatik kanpo geratzen da.
Aipatutakoaz gain, bide beretik, zenbait kontsulta puntual egin zaizkie Euskal Hedabideen Behategiari eta NOR Ikerketa Taldeko beste kide batzuei.
3. DATUEN ANALISIA
3.1. EUSKARAZ ZERBAIT KONTSUMITU DUTEN BIZTANLEEN EHUNEKOA AZKEN 25 URTEETAN (1997-2022)
1997tik 2022ra euskaraz zerbait kontsumitu duten biztanleen ehunekoa ia berdin mantendu da, % 0,6ko igoera izan du soilik. Hala ere, azken hogeita bost urteetako joera-lerroa ikusita, esan daiteke euskarazko kontsumoa apurka apurka gorantza doala.
1. irudia: Euskaraz zerbait kontsumitu duten biztanleen ehunekoa (1997-2022).
Iturria: norberak egina CIESeko datuetatik abiatuta, 2023.
Aztertzen den lehen gai honetan gehiago sakontzeko, euskarazko komunikabideen kopuruaren bilakaera erakusten duen grafikoa ikus daiteke jarraian.
2. irudia: Euskarazko komunikabideen kopurua, komunikabide motaren arabera (1997-2022).
Iturria: CIESeko datuetatik abiatuta norberak eginda, 2023.
Honetan tendentzia positiboa agerikoa da. Orotara, euskarazko komunikabideen kopurua hirukoiztu egin da, 1997an 11 komunikabide izatetik gaur egun 37 izatera helduz. Hala ere, gogoratu behar da CIESek 37 euskarazko komunikabide neurtzen dituen arren, Behategiak 127 komunikabide dituela identifikatuta 2023an.
Ikertutako lau euskarrietan (irratia, prentsa, prentsa digitala, eta telebista) tendentzia positiboa ageri da. Irratiak dira euskaraz gehien sortzen diren komunikazio hedabideak, eta egunkari digitalak gutxiengoak.
Kontuan izanda euskararen normalizazioaren aldeko hainbat eta hainbat ekintza egiten direla, badira eskualdeak tokiko komunikabideak sortu dituztenak. Hauek, zehazki, eskualde euskaldunenak dira, hau da, euskaldun dentsitate handia dutenak. Euskal hiztunen oinarri sendo bat egoteak ama-hizkuntzan edukiak kontsumitzeko irrikaz dagoen publiko harkorra eskaintzen du. Hizkuntza eskari honek hedabideetako profesionalak euskarazko hedabide berriak sortzera bultza ditzake, izan egunkariak, aldizkariak, irratiak, telebista kateak edo sareko plataformak.
Bestalde, euskaldunen dentsitate handiak ere eragin dezake euskarazko hedabide berrien aniztasunean eta kalitatean. Zenbat eta hiztun komunitate handiagoa izan, orduan eta euskarazko edukien ekoizpenean trebatutako profesional gehiago egotea da litekeena. Horrek gai anitzen eta hedabideen ekoizpen handiagoa ekar dezake, eta ondorioz, euskaraz komunikatu nahi duten euskaldunek ez dute gaztelaniaz edo ingelesez beste komunikazio bide batzuetara jotzeko beharrik. Ondorengo grafikoan ikus daiteke euskaldunen dentsitateak euskarazko hedabideak sortzea bultzatzen duela, izan ere, euskaldunen dentsitatea % 30etik gorakoa duten eskualde ia gehienek tokiko euskarazko komunikabideak dituzte:
3. irudia: Euskaldunen dentsitatea eta tokiko komunikabideak dituzten eskualdeak (urdinez).
Iturria: NOR ikerketa taldea, 2023.
3.2. EUSKARAREN EZAGUTZAREN BILAKAERA (1999-2022)
Euskarazko kontsumoa ikertzeko orduan beste faktore garrantzitsu bat dago: euskararen ezagutza. Hurrengo grafikoan euskararen ezagutzaren azken 25 urteetako bilakaera aurkezten da:
4. irudia: Euskarazko ezagutzaren bilakaera ehunekotan (2001-2022).
Iturria: CIESeko datuetatik abiatuta norberak eginda, 2023.
Orokorrean aldaketa positiboa izan da, eskualde gehienetan euskal hiztunen dentsitateak gora egin du azken 20 urteetan (taula). Gainera, nabarmentzekoa da euskal hiztunen dentsitateak eragina duela aldaketan. Zehazki, igoera handiagoa izan dute euskal hiztunen dentsitate txikiagoa zuten eskualdeek. Adibidez, Enkartazioak 20 puntu igo dira, 1996an % 9 izatetik 2016an % 29 izatera. Igoera handiena izan duten eskualdeak Enkartazioak (20 puntu), Arabako Mendialdea (18 puntu) eta Arabako Haranak (16 puntu) dira.
Aldiz, EAEko eskualdeetako euskal hiztunen dentsitatea gero eta handiagoa izan, orduan eta igoera txikiagoa da kasu gehienetan. Kontrara, Nafarroako eremuetan ez da formula mantentzen. Igoera txikiena izan duten eskualdeak Erribera (0 puntu) eta Tolosaldea, Debagoiena eta Nafarroako Erdialdea (2 puntu) dira.
Aldaketa hauek era bisualago eta ondorioz errazago batean ulertzeko hurrengo mapak egin dira.1.
3.3. EUSKARAZKO KONTSUMOAREN BILAKAERA EUSKAL HIZTUNEN ARTEAN, EHUNEKOTAN (2001-2022)
Euskarazko kontsumoaren bilakaera eta euskarazko ezagutzaren bilakaera neurtu dira orain arte. Hau kontuan izanda, euskal hiztunen bilakaera euskarazko komunikabideen kontsumoarekin gurutzatu da euskal hiztunen euskarazko kontsumoa ezagutzeko.
5. irudia: Euskarazko edukien kontsumoa euskal hiztunen artean (2001-2022).
Iturria: CIESeko datuetatik abiatuta norberak eginda, 2023.
Grafiko hau ulertuta, hainbat ideia azpimarra daitezke. Hasteko, batez beste euskal hiztunen % 37ak kontsumitu du euskarazko edukia 1997tik 2022ra, baina urte horietan % 9,4ko beherakada egon da. Hala ere, absolutuetan ikus daiteke audientzia zifrak antzera mantendu direla. Honek ez du esan nahi euskal kontsumoa bere horretan mantentzen denik. Izan ere, ikus daiteke euskal hiztunen kopuruak nahikotxo gora egin duela azken hogeita bost urte hauetan. Bi datu hauekin, grafikotik ondorioztatzen da gaur egun 1997an baino gehiago kontsumitzen dela, termino absolutuetan.
Baina euskaldunen kopuruaren hazkundea kontuan hartuz gero, kontsumitzen duten euskaldunen portzentajeak behera egin du: 1997an % 40,1 zen eta 2022ean % 30,7. Honek azaltzen du euskaldun kopurua hazi den arren, hauek ez dutela euskaraz kontsumitzen, eta, beraz, euskaraz kontsumitu duten euskaldunen kopurua proportzionalki txikiagoa dela.
3.4. EUSKARAZKO KONTSUMOAREN BILAKAERA GUNE SOZIOLINGUISTIKO EZBERDINETAN (1997-2022)
Euskarazko hedabideen kontsumo orokorra aztertu ondoren, gune soziolinguistiko bakoitzeko kontsumoa zein den aztertzen da orain. Horrek gune bakoitzaren egoera eta bilakaera zehatza ezagutzeko aukera ematen du, ondoren gune batean edo bestean bizitzeak euskarazko hedabideen kontsumoan izan dezakeen eragina aztertu ahal izateko. Hau da, horrela ikusiko da gehienbat eremu erdaldun batean dagoen euskal hiztun batek beste euskaldun batzuez inguratuta dagoen euskaldun batek baino euskarazko eduki gehiago edo gutxiago kontsumitzen duen.
6. irudia: Euskarazko kontsumoa gune soziolinguistiko eta urte ezberdinetan (1997-2022).
Iturria: CIESeko datuetatik abiatuta norberak eginda, 2023
Grafiko honetan fokua guneen arteko ezberdintasunetan jartzen da. Grafiko honetatik atera daitekeen lehenengo emaitza da euskal hiztunen dentsitate handiagoa dagoen guneetan gehiago kontsumitzen dela euskaraz. Hau da, gune erdaldunagoetan bizi diren euskal hiztunek gutxiago kontsumitzen dituztela euskal edukiak gune euskaldunagoetan bizi diren euskal hiztunek baino. Honen arrazoia zera izan liteke: gune erdaldunagoetako euskal hiztunak euskaldun berriak izan daitezke, eta orokorrean hizkuntzaren erabilera txikiagoa egiten dute (Soziolinguistika inkesta, 2021).
3.5. ESPAZIO EZBERDINETAKO KOMUNIKABIDEEN KONTSUMOA GUNE SOZIOLINGUISTIKOEN ARABERA
7. irudia: Komunikabideen kontsumoa hauen espazioan neurtuz, ehunekotan (1997-2019).
Iturria: CIESeko datuetatik abiatuta norberak eginda, 2023
Aurreko grafikoa sortzeko 1997 eta 2019 urteen arteko datuak hartu eta hauen batez bestekoa atera da. 2019ra arteko datuak erakusten dira, ezbaitira hurrengo urteetako komunikazio espazioen aldagaiak lortu. Emaitzetan arreta jarriz, hauek dira aipagarrienak:
Hasteko, komunikabide autonomiko edo nazionalen kontsumoarekin alderatuz, komunikabide estatalen kontsumoa bikoitza dela agerikoa da. Hau da, Hego Euskal Herrian komunikabide estatalak kontsumitzen dira batez ere.
8. irudia: Kontsumoa medioen komunikazio espazioen arabera gune soziolinguistikoetan (X, %).
Iturria: CIESeko datuetatik abiatuta norberak eginda, 2023.
Grafiko honen arabera, lau guneetan komunikabide estatalak dira gehien kontsumitzen direnak, baina aipagarria da komunikabide nazionalak gero eta gehiago kontsumitzen direla euskaldunen dentsitatea altuagoa den heinean. Izan ere, azken gunean nazionalak estatalak baino pixka bat gehiago kontsumitzen dira. Autonomikoei dagokionez, grafikoan erakusten da euskaldunen dentsitatea gero eta txikiagoa izan, orduan eta gehiago kontsumitzen direla.
9. irudia: Komunikabideen kontsumoaren bilakaera hauen espazioa neurtuz, ehunekotan (1997-2019).
Iturria: CIESeko datuetatik abiatuta norberak eginda, 2023.
Jarraitzeko, bilakaeran arreta jarriz, aipagarria da urte hauetan zehar (1997-2019) aldaketak egon direla, batez ere, komunikabide autonomikoen kontsumoan, % 11,44 egin baitu gora. Komunikabide estatalen kontsumoa berdin mantendu da, % 82,47ko batez besteko kontsumoarekin. Eta, azkenik, komunikabide nazionalen kontsumoa oso berdintsu mantendu da, % 45,31ko kontsumoarekin.
4. ONDORIOAK
Lehenik eta behin, nabarmentzekoa da azken 25 urteetan zerbait euskaraz kontsumitu duen biztanleriaren ehunekoa ia berdin mantendu dela, % 0,6 inguruko igoera portzentualarekin (hala ere, datu absolutuetan igoera nabariagoa da). Hori ez dator bat euskarazko komunikabideen kopuruaren igoerarekin, aldi honetan hirukoiztu egin baita.
Bigarrenik, datuek erakusten dute irratiak direla euskaraz gehien sortzen diren komunikabideak, eta egunkari digitalak, berriz, gutxiengoak direla. Hala ere, ikertutako lau komunikabide-euskarriek (telebista, irratia, prentsa eta prentsa digitala) joera positiboa izan dute azken 25 urteetan.
Hirugarrenik, euskal hiztunen kopuruak gora egin du azken 25 urteetan, biztanleriaren laurdena izatetik ia erdia izatera igaro baita. Oro har, aldaketa hori positiboa izan da, euskal hiztunen dentsitateak gora egin baitu eskualde gehienetan azken 20 urteetan.
Laugarrenik, euskaldunen kopuruak gora egin duen arren, hau da, euskaraz hitz egiten dutenen kopuruak gora egin duen arren, igoera horrek ez du ekarri euskarazko hedabideen kontsumoa proportzioan handitzerik. Beraz, nahiz eta gero eta euskaldun gehiago egon, euskaraz kontsumitzen duten euskaldunen proportzioa txikituz joan da.
Bosgarrenik, Hego Euskal Herrian gehien bat komunikabide estatalak kontsumitzen direla ikusi da. Aldiz, euskarazko komunikabideek gora egin duten arren, nazionalak gero eta gehiago kontsumitzen dira soilik euskaldunen dentsitatea gero eta handiagoa den eskualdeetan. Horrek zera iradokitzen du, euskararen presentzia handitzen ari den arren, oraindik ere espainierazko komunikabideen aldeko lehentasuna dagoela.
Azkenik, egiaztatu da euskaraz gehiago kontsumitzen dela euskal hiztunen dentsitate handiagoa duten gune soziolinguistikoetan. Horrek esan nahi du euskararen normalizazioa aurreratuago dagoela eremu batzuetan beste batzuetan baino, eta euskal hiztunen dentsitatea faktore garrantzitsua dela euskarazko hedabideen kontsumoan.
Laburbilduz, bildutako datuek erakusten dutenez, euskaldunen eta euskarazko hedabideen kopuruak gora egin badu ere, hazkunde horrek ez du ekarri euskarazko hedabideen kontsumoa proportzioan handitzea. Espainierazko komunikabideen aldeko lehentasunak altua izaten jarraitzen du zenbait eremutan, eta euskaldunen dentsitatea faktore erabakigarria da euskarazko hedabideen kontsumoan.
Ikerketa honen helburu nagusia euskarazko edukien kontsumoa eta gune soziolinguistikoen arteko harremana argitzen laguntzea da, zehazki, inguruko erdalduntasunaren eragina neurtzea. Eta datuen analisia eta interpretazioa egin ostean, argi dago fokua ez dela inguruko erdalduntasunaren eraginean jarri behar, baizik eta kontsumoaren eta dentsitatearen arteko harremanean.
Azken ideia honekin jarraituz, ondorio nagusira jotzen da orain. Euskaldun dentsitate handia duten eskualdeetan tokiko euskarazko komunikabide gehiago egoteko tendentzia dago. Jakina da talde baten dentsitate handiak edo masa kritikoak errazagoa egiten duela talde horren intereseko jarduerak sortzea eta bultzatzea, Vincze eta Moring-ek Finlandiako suediar-hizlariekin erakutsi duten bezala (Vincze eta Moring, 2011). Horrela justifikatzen da euskaldunen dentsitatea handia den eskualdeetan euskarazko komunikabide gehiago egotea.
Birfokuratze hau eginda, ikerketa honen ondorio nagusia hurrengoa litzateke: inguruko euskaldun dentsitateak harremana du euskarazko edukien eskaintza kopuruarekin, eta eskuragarritasun honek harremana du euskal hiztunen euskarazko kontsumoarekin.
Gakoa ez da, beraz, inguruko erdalduntasun mailak eragina izatea euskarazko kontsumoan, baizik eta testuinguru euskaldunak euskarazko hedabideen eskaintza bultzatzen duela, eta, ondorioz, horrek euskaraz gehiago kontsumitzera bultzatzen duela, eskaintza handiagoa baita.
5. BIBLIOGRAFIA
Amezaga, Josu (2017). “Komunikazio espazioaren garrantzia naziogintzaren erronkaren aurrean”. Nola sortu espazio komunikatibo komuna Euskal Herrian? Ezkerraberri Fundazioa, 14-49. Hemen eskuragarri: https://issuu.com/ezkerraberrifundazioa/docs/liburua_3.0
Amezaga, Josu; Arana, Edorta eta Azpillaga, Patxi (2012). Euskal hedabideak. Leioa: EHU Argitalpen Zerbitzua. Hemen eskuragarri: https://www.teknopata.eus/wp-content/uploads/2012/02/Euskarazko_hedabideak.pdf
Behategia. (argitaratu gabe). Datutegia: Hedabideen mapa [Datu-multzoa]. 2023ko otsailaren 22an berreskuratua. Hemen eskuragarri: http://datutegia.behategia.eus/hedabide/mapa
Belmar, Guillem eta Glass, Maggie (2019). “Virtual communities as breathing spaces for minority languages: Re-framing minority language use in social media”. Adeptus. https://doi.org/10.11649/a.1968
cies2. (d.g.). Audiencia de Medios. 2023ko martxoaren 16an berreskuratua. Hemen eskuragarri: https://cies2.com/es/que-hacemos/audiencia-de-medios
Eustat.eus. (d.g) Definizioak: Hizkuntza-gaitasuna. 2023ko apirilaren 6an berreskuratua. Hemen eskuragarri: https://eu.eustat.eus/estadisticas/tema_458/opt_0/tipo_5/temas.html
Eustat.eus (d.g.). Mapa Soziolinguistikoak. 2022ko abenduaren 7an berreskuratua. Hemen eskuragarri: https://eu.eustat.eus/estadisticas/tema_232/opt_1/ti_mapa-soziolinguistikoa/temas.html
Fishman, Joshua A. (1991). Reversing language shift: Theoretical and empirical foundations of assistance to threatened languages. Clevedon: Multilingual Matters.
Garaigoikoa. (2011). Zer dira arnasguneak?. 2022ko abenduaren 12an berreskuratua: https://blogak.eus/garaigoikoa/zer-dira-arnasguneak
Learning Institute: Nachhilfe & Sprachkurse. (2017/03/17). Measuring Linguistic Vitality - An Introduction [On-line bideo fitxategia]. YouTube. 2022ko abenduaren 10ean berreskuratua. Hemen eskuragarri: https://www.youtube.com/watch?v=8Iw81WgQR20
Moring, Tom, Charles Husband, Catharina Lojander-Visapää, Laszlo Vincze, Joanna Fomina, eta Nadja Nieminen Mänty. (2011) “Media use and Ethnolinguistic Vitality in bilingual communities”. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 32(2):169–86. doi: 10.1080/01434632.2010.541918
Nastat. Zonificaciones. (d.g). 2023ko apirilaren 6an berreskuratua. Hemen eskuragarri: https://nastat.navarra.es/es/servicios/zonificaciones
NOR ikerketa taldea. (2020). “Euskarazko komunikabideen irismena neurtzeko sistema baten proposamena”. [Lanerako dokumentua]. Leioa: UPV/EHU.
Salces-Alcalde, Gorka eta Amezaga Josu. (2016). “Mediacentric spaces and physical spaces in minority language use: A case study on the Basque language press”. Catalan Journal of Communication & Cultural Studies, 8(2), 227–243. https://doi.org/10.1386/cjcs.8.2.227_1
Soziolinguistika Klusterra. (2021) Hizkuntzen erabileraren kale neurketa. Euskal Herria, 2021. 2023ko urtarrilaren 23an berreskuratua, hemen eskuragarri: https://soziolinguistika.eus/eu/proiektua/hizkuntzen-erabileraren-kale-neurketa-euskal-herria-2021-2/
Tolosaldeko Ataria. (2014ko maiatzaren 19an). Mikel Zalbide: Euskararen arnasguneak [On-line bideo fitxategia]. YouTube. 2022ko abenduaren 12an berreskuratua: https://www.youtube.com/watch?v=LbGHkeWFhLs
Zabaleta, Iñaki, Gutierrez, Arantza, Ferré-Pavia, Carmé, Fernandez, Itxaso eta Xamardo, Nikolas. (2019). “Facts and transformations in European minority language media systems amid digitalization and economic crisis”. International Communication Gazette, 81(3), 235-258. https://doi.org/10.1177/1748048518754749
Zuberogoitia, Aitor; Bidegain, Eneko; Egaña, Txema; Gostin, Andres eta Larrañaga, Ainhoa. (2015). “Euskarazko hedabideak: datuek erakusten dutena”. Euskera, 60(2), 673-698. Bilbo. Hemen eskuragarri: https://www.euskaltzaindia.eus/dok/euskera/80517.pdf
1 Mapetako GIFerako esteka, aldaketak modu interaktiboan ikusteko.