2021eko ekainean, ikus-entzunezkoen mundu geroz eta anitz eta zabalagoan euskarak duen presentzia eskasarekin arduratuta, hainbat herri ekimen eta eragilek indarrak batu eta PANTAILAK EUSKARAZ mugimendua sortu genuen1.
Honako herri ekimen eta eragileek osatzen dugu mugimendua: Disney+ euskaraz ekimen herritarra, 2020ko euskaraldian hainbat guraso eta euskaltzalek sortutakoa, haur eta gazteentzako plataforma hau eta haurrentzako zinema estreinaldiak euskaraz egoteko eskatuz sortu zena; Netflix euskaraz herri ekimena, munduan nagusi den plataforma honetan euskarazko edukiak eskatzeko joan den otsailean sorturikoa; Tinko Euskara elkartea, 25 urte euskarazko zinema sustatzen daramatzana; Bikoiztaile Euskaldunen Elkartea, euskarazko bikoizketak bizi duen krisiari erantzuteko duela 3 urte sortu zena; Zinemak Euskaraz ekimena, zinemetan euskarak bizi duen diskriminazioa salatzeko 2021eko maiatzean martxan jarritakoa; eta guzti hauekin elkarlanean aritu da Game Erauntsia elkartea ere, bideo-jokoetan eta sortzaile plataformetan euskara sustatzeko helburua duena.
Gaur arte, mugimenduak babesten dituen kanpaina ezberdinen artean, 30.000 sinaduratik gora bildu eta 500 laguntzaileko sarea osatu dugu Interneten2; honek erakusten du euskal jendarteak, neurri handi batean, ekimen honen kezkak partekatzen dituela.
2021eko ekainaren 9an aurkeztu zen mugimendua. Argazkian: Iñigo Arandia (Tinko Euskara Elkartea), Aintzane Gamiz (Bieuse), Alex Aginagalde (Disney+ euskaraz), Patxo Larrinoa (Netflix Euskaraz). Argazkia: G.R./ FOKU
Testuingurua: Multi-screen gizartea
Gure bizimodua mota guztietako pantailei geroz eta lotuago dago. Mundu mailako hainbat ikerketek ondorioztatzen dutenez egunean 14 ordu igarotzen ditugu, batez beste, pantailen aurrean. Mugikorra, ordenagailua, tableta, telebista, bideo-jokoak… gure aisialdian ezinbesteko eta nagusi bihurtu dira. Beste modu batera esanda: pantailek xurgaturik bizi gara.
*Iturria: Global Web Index 2020
Iraultza digitalak eta informazioaren gizartearen etorrerak ikus-entzunezko edukien ekoizpen eta zabalkundean ere Google, Youtube, Amazon, Netflix etab. bezalako eragile globalen agerpena ekarri du. Honen aurrean, ikus-entzunezko produktuak kontsumitzeko ohiturak goitik behera aldatzen ari dira; ikusleria gero eta gutxiago dago telebista tradizionalak ezarritako eskaintzaren mende egoteko prest. Izan ere, “eduki gehienak eskuragarri daude une oro eta toki guztietan. Fenomeno horrek ATAWAD izena du, hots, any time, anywhere, any device ingelesezko akronimoa. Tabletek eta, batez ere, smartphonek erakusten dute modu grafikoenean errealitate hori” (MARIN Y OTTO, 2020)3.
CIESen 2020ko urriko datuen arabera Hego Euskal Herritarren ia erdiak harpidetza bidezko plataformaren bat kontsumitzen zuen eta kopuru hau gorantz doa abiada bizian. Gazteen artean gehiengo handiak kontsumitzen ditu plataforma hauek: Hego Euskal Herriko institutuko ikasle eta unibertsitarioen artean, Netflix: %82k, Amazon Prime Video: %42 Eta Disney+ %20ak kontsumitzen dute.
Garazi Goia Britainia Handiko Sky komunikazio taldeko estrategia eta eraberritze zuzendariak, berriki emandako hitzaldi batean adierazi zuen plataformek %50eko igoera izango dutela munduan datozen urteetan, eta laster telebista tradizionalaren ikusle kuota (share) %50etik beherakoa izango dela, Britainia Handian bederen. Panorama honen aurrean ohartarazpen hau egin zuen, Euskal Herriari begira: “Denbora aurrera doa. Estrategiarik ez badago, jan egingo gaituzte.”4
Diagnostikoa: euskararen presentzia pantailetan
Zein da, baina, gure aisialdiaren jabe egiten ari diren pantailetan euskarak bizi duen egoera? Azter dezagun hau ikus-entzunezkoen euskarri eta aplikazio ezberdinetan.
Aurreko puntuan aipatu ditugun eta zinema eta telesailen merkatu globala erabat irensten ari diren VOD (Video on Demand) edo plataformetan, euskararen presentzia erabat anekdotikoa da. Munduan (eta Euskal Herrian) nagusi diren Netflix, PrimeVideo, Disney+ eta HBOmax plataformen katalogoetan aurki ditzakegun 26.000 edukien artean, 2021eko urrian Pantailak Euskarazetik egin genuen katalogoen azterketaren arabera, Netflixeko 4 film (Handia, Errementari, Akelarre (elebiduna) eta Black is Beltza) eta Prime Videoko 2 film (Dragoi Bola Super: Broly eta Dragoi Bola Z: F berpiztua) soilik aurki daitezke euskaraz. Beraz, edukien %0,02.
Filmin kataluniar plataforma litzateke salbuespena, nazioarteko enpresa nagusiekin alderatuta merkatuko portzentaje txikia hartzen duen arren, Estatuan eta batez ere Katalunian bere pisua duena. 10.000 edukiren artean 65 eskaintzen ditu plataforma honek euskaraz (%0,65), Filmin Euskaraz azpi-kanalean; denak euskal zinema ekoizpenak, edo Zinema Euskaraz programaren bitartez bikoizturiko haurrentzako filmak. Aipatu beharra dago Filmineko zuzendariak duela urte batzuk plataforma osoaren euskarazko bertsioa sortzeko eskaintza egin ziola Eusko Jaurlaritzari, baina Jaume Ripoll berak kontatzen duenez, euskal agintariei “ez zitzaien interesatu”.5
Beraz, ez dago plataforma bakar bat ere munduko film eta telesail arrakastatsuak euskarazko bikoizketarekin edo azpidatziekin ikusteko aukera eskaintzen duenik.
Zinema aretoei dagokionez, egoera antzekoa da. Egia da zinema ikusteko modu tradizionala krisi sakonean dagoela plataformen etorreraren eta COVID19 testuinguruaren ondorioz, baina honek ez du justifikatzen hauetan ere euskarak bizi duen bazterketa egoera. Tinko Euskara Elkartearen datuen arabera, 2018an 15 izan ziren Hego Euskal Herrian euskaraz eskainitako estreinaldi komertzialak, ia denak Zinema Euskaraz6 programaren bitartez bikoizturiko haurrentzako filmak, eta gainontzekoak euskal ekoizpenak; aldiz 655 gazteleraz eskainitakoak. Hau da, euskarazko estreinaldi komertzialen portzentajea %2,3koa izan zen; emanaldiena, aldiz, %1 baino txikiagoa.
Youtube, Twitch, Instagram, Tiktok bezalako sare sozialak eta sortzaile plataformak ere bideoak kontsumitzeko modu geroz eta ohikoagoak dira, batez ere gazteen artean. Hauetan ere euskararen erabilera eta euskarazko edukiak aurkitzeko aukera txikia da. 2021eko Ikusiker Panelaren arabera, 11-23 urte bitarteko EAE eta Nafarroako ikasle eta unibertsitarioen artean, sare sozialetan kontsumitutako azken edukia gazteleraz (%71,5) edo ingelesez (%21,1 inguru) ikusi zuten. Soilik %3k ikusi zuen euskarazko edukiren bat.7
Ikus-entzunezkoak kontsumitzeko euskarri berrien aurrean etengabe tokia galtzen ari den Telebista tradizionalean ere, euskarak duen lekua txikia da oso. Ditugun hamarnaka telebista kate digitalen artean euskaraz ETB1, ETB3 eta HamaikaTB ditugu, eta eskualde gutxi batzuetan baita bertako tokiko telebista ere. Baina audientziari erreparatzen badiogu, 2021ean ETB1ek %2,2ko audientzia izan du8, eta ETB3 haurrentzako kanalak %0,2koa, Eusko Autonomi Erkidegoan (CIES, 2021). Euskarak galdu duen espazioaren jabe egiteko datu adierazgarri bat: 1986an ETB1ek %17,9ko audientzia zuen.9
Ondorioa: gaur egun dagoen telebista kate, plataforma digital, sare sozial eta sortzaile plataformen ikus-entzunezko eskaintza geroz eta handiagoaren etorrerarekin, euskara lekua galtzen joan da, bere presentzia anekdotikoa bilakatu den arte. Haur, gazte, eta helduen pantaila ezberdinetako erreferenteak erdaraz mintzo dira.
Larrialdi egoera
Ezin dugu baieztatu kausa-ondorio harreman zuzena dagoenik euskarak pantailetan duen presentzia eskasaren eta azken neurketetan sumatzen den hizkuntzaren erabileraren jaitsieraren artean; argi dago egon badaudela beste faktore asko beherakada honetan eragina izan dutenak. Baina ukaezina da, hainbat ikerketa soziolinguistikok ondorioztatzen duten bezala, aisialdiak hizkuntza ohituretan eragin nabarmena duela.
Gurean, Jone Miren Hernandez eta Olatz Altuna ikerlariek gazteen hizkuntzaren erabilerari buruz iaz argitaraturiko lanean honakoa diote (HERNANDEZ & ALTUNA, 2020):
“Beraz, familia eta eskola zutabeak dira, baina erabilera sostengatzeko ahalmen mugatua dute. Izan ere, etxeko zein ikastetxeko atetik kanpo eragin eskasa dute. Etxeko eta eskolako hizkuntza praktikek askotan ez dute hortik kanpo jarraipenik. Gazteen unibertsoan, gazteen kulturan, euskarak oinarri eta euskarri gutxi ditu (…) Sare sozialak, ikus-entzunezkoak, musika, moda, kirola, kuadrilla, lokalak, diskotekak, jaiak… gazteen mundua betetzen duten elementu, produktu eta praktika dira, eta hor euskarak oso toki gutxi dauka.”10
Azken urteetako datu soziolinguistikoei erreparatzen badiegu, Euskararen kale erabilera beheranzko joeran sartu dela ikus dezakegu. 2006 eta 2016 urteen artean, erabilera puntu bat jaitsi zen. 2021eko datuak oraindik ez ditugu, baina zantzu guztiek dioskute beheranzko joera hau mantendu daitekeela.
Iturria: Hizkuntzen Erabileraren VII. Kale neurketa. Euskal Herria 2016, Soziolinguistika Klusterra, 2017ko uztaila
Euskarak bizi izan duen galera bereziki handia izan da zonalde euskaldunenetan.11 Mikel Zalbide Euskaltzainak atzerakada honen inguruan ematen dituen arrazoi edo faktoreen artean honakoa aipatzen du: “irrati-telebistak, telefonia berria, Internet etab. aparteko iraultza eragiten ari dira hiztunon interkonexio-sarean (…) etxean sartu da erdara”12
Bestalde, azkenaldian denen ahotan dagoen Hezkuntza sistema eta euskararen arteko harremanari begira jartzen bagara, hemen ere datuak kezkatzeko modukoak dira. Eusko Jaurlaritzaren ISEI erakundeak 2021eko uztailean argitara eman zuen Euskal Hezkuntza Sistemaren Diagnostikoa 2021 txostenean, datuek ikasleen euskara gaitasunean ere beherakada erakutsi digute: DBH2ko ikasleen %53,3k ez du lortu erreferentziazko euskara maila (B2).13 Dokumentu berean jasotzen da ikastetxeen barneko euskararen erabilera ere, bai ikasgeletan bai jolastokietan, azken hamarkadan jaitsi egin dela. 14
Datu guzti hauek alarma guztiak pizteko modukoak dira. Agerian geratu da egungo hezkuntza eredua soilik ez dela gai ikasleak euskalduntzeko, eta are gutxiago ikasleen artean euskararen erabilera handitzeko. Ikusi dugun bezala aisialdiak pertsonen hizkuntza ohiturekin harreman handia du. Eta gaur egungo munduan, aisialdia pantailei geroz eta lotuago dago. Eskola euskaraz bizi arren, haur eta gazteek aisialdia erdaraz bizitzen badute, euren telebista, zinema, ordenagailu eta mugikorretako heroiak eta erreferente nagusiak erdaldunak badira, erdaraz bizitzea hautatuko dute.
Eta haur eta gazteetatik haratago, teknologia eta modernotasunarekin lotzen den eremu batetik kanpo geratzeak, erreferente sozial eta kultural guztiak erdaraz jasotzeak, euskararen gizarte irudikapenean eragin oso kaltegarria izan dezake; hizkuntzaren prestigioa gutxitzea, eta erregistro ezberdinen ikusgarritasun eza adibidez (euskara batu informalaren garapenean eta erabileran, esate baterako).
Guzti hau kontuan izanda, ikus-entzunezkoek paper garrantzitsua joka dezakete euskararen etorkizuneko egoeran. Baina ikus-entzunezkoak kontsumitzeko molde berriak hizkuntza ez-hegemonikoentzat, eta beraz euskararentzat, arrisku bat izatetik, aukera bat izatera pasatzeko, erabaki politiko sendoak beharrezkoak dira.
Euskararen etorkizun osasuntsu baterako neurriak
2021eko azaroaren 8an, Pantailak Euskarazeko ordezkariek Eusko Legebiltzarreko Kultura Batzordean agerraldia egin genuen. Agerraldi honen helburua EAEko alderdi eta erakundeekin egungo egoerari buruz egiten dugun diagnostikoa partekatu eta ikus-entzunezkoetan euskararen etorkizuna bermatzeko hainbat proposamen egitea izan zen.
Izaskun Rekalde eta Alex Aginagalde Pantailak Euskarazeko ordezkariak Eusko Legebiltzarreko Kultura Batzordean, 2021.11.08. Argazkia: Eusko Legebiltzarra.
Hauek izan ziren legebiltzarrean egin genituen eskaerak:
a) plataformei begira: Estatuko Ikus-entzunezko Lege orokor berrian, plataformei euskararentzat ekoizpenen eta edukien gutxieneko kuotak ezartzea (%7,5); plataforma hauen katalogoetan dauden edukietan jadanik existitzen diren euskarazko audioak eta azpidatziak txertatzea (katalogoetan dauden film asko bere garaian ETBrako bikoiztuak izan arren ez dituzte euskaraz eskaintzen, eta zinemaldietarako zein telebistarako egindako azpidatziak ere ez daude eskuragarri); bikoizketarako/azpidazketarako dirulaguntza lerro sendoak sortzea; haurrentzako filma berri guztiak euskaraz ere estreinatuko direla bermatzea.
Euskarazko plataforma bat sortzea. Euskal hiztun komunitateak beharrezkoa du teknologia berrietara egokiturik egongo den tresna bat, ikus-entzunezkoak kontsumitzeko ohitura berriak asetzeko gai izango dena. Hau edukiz janzteko eta ikusleen interesa pizteko, bertako ekoizpenez gain, nazioarteko eduki arrakastatsuak euskarara bikoiztu eta azpidaztea ezinbestekoa litzateke, katalogo zabal eta erakargarri bat osatzeko.
b) Zinemari dagokionez, euskarak bizi duen diskriminazio egoera larriari konponbide bat emateko, haur eta gazteen estreinaldiak euskaraz eskaintzea. Gainontzeko filmetan, bikoizketa/azpidazketa bidez filmen erdia gutxienez euskaraz ikusi ahal izatea. Hau betebehar bat izan dadila ekoizle, banatzaile, zein zinema aretoentzat.
d) ETBri begira, euskarazko ikus-entzunezkoen motorra eta euskararen normalizaziorako benetako tresna izan dadin (bere 5/1982 sorrera Legeak aipatzen duen bezala): batetik, baliabideetan eta programazioan euskarazko kateei lehentasuna eskaintzea, euskal ekoizpenak sustatuz eta atzerrikoak euskaratuz. Bestetik, ETBren gaztelerazko kateetan, euskara ikusgarri egin eta prestigio soziala ematea, erdaldunak euskarara erakartzeko modu gisa: kirola-kultura-gizarte mailako pertsonaia erreferenteak zein arnasguneetako herritarrak euskaraz ager daitezela lehenetsiz, eta hori egiten denean gaztelerazko azpidatziak erabiliz.
e) Legeak. Aurretik aipatu diren neurriak berme guztiekin aurrera eraman ahal izateko, Estatuetako legeetan eragiteaz gain, beharrezkoa litzateke euskal ikus-entzunezkoen eta zinemaren lege propioak garatzea. Hauek hizkuntza eskakizunak ezarriko lizkiekete telebistei, plataformei, eta zinemei, eta hizkuntza mailako irizpideak dirulaguntzei.
f) Egiturak. Geroz eta anitzagoa den ikus-entzunezkoen munduan, gardentasuna, aniztasuna, ikus-entzunezko legeak eta hizkuntza eskubideak zaindu, bermatu, eta betearaziko dituzten Ikus-entzunezkoen Kontseiluak sortzea beharrezkoa litzateke. Europako Kontseiluak 2000. urtean aholkatu zien Estatu kideei Kontseiluen sorrera. Europako herrialde gehienek badute, eta Estatuan bertan Kataluniak, Andaluziak eta Valentziak ere bai.
Legebiltzarrean azaldu genituen proposamen horiek, beste hainbat neurrirekin batera, euskalgintza eta ikus-entzunezko eragile nagusiekin landu genituen hilabeteetan zehar, eta EUSKARAZKO IKUS-ENTZUNEZKOEN ALDEKO MANIFESTUAn bildu genituen15. Abenduaren 4an Durangoko Azokan aurkeztu genuen Manifestuak Euskal Herri osoko 37 eragileren babesa jaso zuen, tartean Euskalgintzako, Ikus-entzunekoen alorreko, eta Hezkuntzako eragile nagusiena: Euskalgintzaren Kontseilua, Euskaltzaleen Topagunea, Hekimen elkartea, Euskal Konfederazioa, Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea, IBAIA euskal ekoizle burujabeen elkartea, Euskal Produktoreen Elkartea, Napar ekoizpen naparra, iparraldeko Zukugailua elkartea, Ikastolen Elkartea, Sortzen elkartea, Kristau Eskolak…
Aurrera begira zer?
Azken hilabeteotan gaia eztabaida sozial eta politikora eramaten gure ekarpena egin dugu Pantailak Euskarazetik, eta aurrerantzean ere hala jarraitzea da gure asmoa. Espainiako Ikus-entzunezko Lege Orokorraren aurrean elkarlanean dihardugu Kontseilua, Topagunea, Hekimen eta Tokikomekin, eta badirudi aurkeztu genituen emendakineko eskaeretako batzuk16 kontuan hartuak izango direla lege berrian. Espainiar Kongresuko eztabaida gertutik jarraituko dugu urtean zehar, euskaldunon hizkuntza eskubideak bermatuak izan daitezen, eta Katalunia eta Galizako hizkuntza mugimenduekin batera osatutako frontetik17 araudi berrian eragiten saiatuko gara.
EITBk iragarri duen plataforma berriaren sorrera ere interes handiarekin segituko dugu. Itxaropenez jaso genuen Primeran plataformaren albistea, baina dirudienez, eskatzen genuenaren kontra, elebiduna izango da. Eta zoritxarrez, praktikak behin eta berriz erakutsi izan du hizkuntza hegemoniko bat eta hizkuntza gutxitu bat tresna berean jartzen dituzunean nahitaez gertatzen dela hizkuntza nagusiaren aldeko desoreka. Halere, plataforma martxan jartzeko ibilbidean eragiten saiatuko gara, diru publikoz sortuko duten aplikazio honen ardatza euskara izan dadin, eta gutxienez, bertako eduki guztietan, hauek gure hizkuntzan ikusteko eskubidea bermatua izan dadin.
Gure herriarentzat euskarazko etorkizun bat irudikatu nahi badugu, gaiaren estrategikotasunaz jabetu behar gara. Trena abiatu da, eta korrika asko egin beharko dugu hurrengo geltokian igo nahi badugu.
Euskalgintzak, ekoizle elkarteek, eta hezkuntzako eragile nagusiek ikus-entzunezkoen mundu berri eta anitzak gure hizkuntzaren geroarentzat duen garrantzia argi ikusten dute. Guztion ekarpenekin osatu dugun MANIFESTUArekin badugu Euskal Herri osoko erakunde eta alderdiei konpromiso zehatzak eta pauso sendoak eskatzeko tresna. Hori izango da 2022ko bide-orria.
ERREFERENTZIAK
AMEZAGA, JOSU; ARES, CARLOS; ARTATXO, JON; MARÍN Y OTTO, ENRIC; RIPOLL, JAUME eta SANTAMARIA, LAURA (2020): Ikus-entzunekoen paradigma berria eta hizkuntza ez-hegemonikoak. Coppieters Fundazioa eta Ezkerraberri Fundazioa. Brusela.
Euskal Hezkuntza Sistemaren diagnostikoa 2021, Irakas Sistema Ebaluatu eta Ikertzeko Erakundea. ISEI-IVEI, L.G. 2021
GOIA, GARAZI (2021): Ikus-entzunezkoak, ikuspegi globaletik Euskal Herrira begirada Gipuzkoa Berdinago Foroa, Gipuzkoako Foru Aldundia, 2021.12.22
HERNANDEZ, JONE MIREN eta ALTUNA, OLATZ (2020): Gazteak euskararen eszenatokian: erabileraren auzia. Soziolinguistika Klusterra. Andoain.
Hizkuntzen Erabileraren VII.Kale neurketa. Euskal Herria 2016, Soziolinguistika Klusterra, Andoain, 2017ko uztaila.
Ikusiker Panela 2020-2021: Bigarren Hezkuntza eta unibertsitateko ikasleen ikus-entzunezkoen kontsumoa eta IKTen erabilera. 25.Txostena, UPV/EHU, 2021eko Uztaila.
Ikusiker Panela 2021-2022: Ikus-entzunezko kontsumoa. 26.Txostena, UPV/EHU, 2021eko Azaroa.
ZALBIDE, MIKEL (2019): Arnasguneak. Etorkizuneko Erronkak in BAT Soziolinguistika aldizkaria 110, 2019 (1) | 11-78 | Soziolinguistika Klusterra, Andoain.
1.- https://www.berria.eus/paperekoa/1925/038/001/2021-06-09/pantailak-euskaraz-nahi-dituzte.htm
3.- Marin y Otto, Enric, Ekosistema audiobisualaren digitalizazioa eta eraldatzea in: Josu AMEZAGA, Carlos ARES, Jon ARTATXO, Enric MARÍN, Jaume RIPOLL eta Laura SANTAMARIA (2020) Ikus-entzunezkoen paradigma berria eta hizkuntza ez-hegemonikoak. Coppieters Fundazioa eta Ezkerraberri Fundazioa. Brusela. 55-56 orr.
4.- Goia,Garazi in “Ikus-entzunezkoak, ikuspegi globaletik Euskal Herrira begirada” Gipuzkoa Berdinago Foroa, Gipuzkoako Foru Aldundia, 2021.12.22
5.- Irazabalbeitia Iñaki Aitzin Solasa in: Josu AMEZAGA, Carlos ARES, Jon ARTATXO, Enric MARÍN, Jaume RIPOLL eta Laura SANTAMARIA (2020) Ikus-entzunekoen paradigma berria eta hizkuntza ez-hegemonikoak. Coppieters Fundazioa eta Ezkerraberri Fundazioa. Brusela.(14 orr.)
6.- https://www.zineuskadi.eu/eu/profesioneales/programa/co-13/
7.- Ikusiker Panela 2021-2022: Ikus-entzunezko kontsumoa. 26.Txostena, 2021eko Azaroa.
8.- https://www.eitb.eus/eu/eitb-taldea/osoa/8557673/euskal-telebistak-azken-10-urteetako-audientziarik-onena-izan-du-2021ean- eskerrik-asko/
9.- https://elpais.com/diario/1986/05/01/radiotv/515282404_850215.html
10.- HERNANDEZ, J.M eta ALTUNA, O. (2020) Gazteak euskararen eszenatokian: erabileraren auzia. Soziolinguistika Klusterra. Andoain. 108. orr.
11.- Hizkuntzen Erabileraren VII.Kale neurketa. Euskal Herria 2016, Soziolinguistika Klusterra, Andoain, 2017ko uztaila, 7.orr.
12.- Zalbide, Mikel. Arnasguneak. Etorkizuneko Erronkak in Bat Soziolinguistika aldizkaria 110, 2019 (1) | 11-78 | Soziolinguistika Klusterra, Andoain
13.- Euskal Hezkuntza Sistemaren diagnostikoa 2021, Irakas Sistema Ebaluatu eta Ikertzeko Erakundea. ISEI-IVEI, L.G. 2021 (117-129 orr)
14.- Euskal Hezkuntza Sistemaren diagnostikoa 2021, Irakas Sistema Ebaluatu eta Ikertzeko Erakundea. ISEI-IVEI, L.G. 2021 (128 orr)
15.- https://www.pantailakeuskaraz.eus/euskarazko-ikus-entzunezkoen-aldeko-manifestua/
16.- https://kontseilua.eus/hizkuntza-politika/kontseiluak-adierazi-du-ikus-entzunezkoetan-euskararen-erabilera-bermatzeko-kuotak-ezarri-behar-direla/
17.- https://kontseilua.eus/wp-content/uploads/2021/12/Eskarien-zerrenda-Lista-de-demandas.pdf