MORGENTHAU & DEUTSCH
II. Gerra Handiaren ondorengo soziologia politiko amerikanoan badira bi erreferentzia nazio arazoari eta nazioarte harremanei dagokienez: Hans Morgenthau eta Karl Deutsch, judu-alemana bata eta sudetetarra bestea, Europa Zentraletik arazoetatik ihesean helduak biak. Hans Morgenthauk Power Among Nations argitaratu zuen 1948an, errealismo politikoa teoria zientifiko bihurtu nahirik. “Interes Nazionala” eta “Boterearen Legea” identifikatu zituen politikaren benetako funtzionamenduaren lege objektibo unibertsal moduan, interesa boterea gehitzea zen, eta boterea zen inor kontrolatzeko ahalmena. Karl Deutsch ere nahiko behaviorista eta errealista zen, baina aurreiritzi batekin mugitzen zen: politikaren helburua ez da dominazioa, baizik eta elkar aintzat hartzea eta kolaboratzea. Jakintza bakearen alde erabili behar da, Deutschen ustez. Oinarri guztiz azientifikoa eta irrealista Morgenthauren ikuspegitik, jakina. Deutschentzat, politikaren helburua herkideak bata bestearekin eta, berdin, nazioak nazioartean harreman osasuntsuen arabera antolatzea zen. Arrazoi politikoengatik hildako milioiak kontuan hartuz, osasunaren alderaketari berbaz-berbako zentzua emanez, Karl Deutschek esaten zuen Zientzia Politikoak benetan ere Medikuntzaren adartzat hartu behar zirela.
1951n argitaratu zuen bere tesia: Nationalism and Social Communication. Saiakeraren helburua zen nazionalismoa zer den ulertzea, nazio arazoetan zer gertatzen den konprenitzea. Jendearen arteko harreman eta pertsonen sozio-psikologia kontua da, jende multzo batek bere burua gorputz sozial moduan sentitzea, “we-feeling” deitzen dio horri Deutschek. “We-feeling” edo “gutasun” hori ikusten du Deutschek nazioen oinarrian, eta leialtasun orokorra zentro kudeatzaile batera transferitzen denean nazio-estatuen oinarrian.
Pertsonak izaki sozial eta komunikatiboak gara. Deutschen ikuspegitik, harreman sozialek eta komunikazioak eraikitzen dute politika. Interesen arteko lehia eta boterea hor daude, baina ez dira politikaren funtsa, Morgenthauk esango lukeenez. Politika, Deutschentzat, dominioa eta bestearen menperatze ariketa baino gehiago da: “Giza portaeren gutxi gora-beherako kontrola da, onarpen ohitura boluntarioen bidez eta litekeen derrigortze mehatxuarekin konbinatuta”. Morgenthauk, politika, goikoek behekoen ekintzak eta gogoak kontrolatzeko mekanismo bertikaltzat hartzen du. Deutschen ustez, gobernua, botere ariketa baino gehiago, kontrolekoa eta manipulaziokoa da.
Dominazioa eta botereak hor egon arren, politikan den inportanteena gizarteak duen komunikazio eta erabaki ahalmena da.
NAZIOA & NAZIONALITATEA
Johann Gottfried Herder-en eta Ernest Renan-en nazio kontzeptuen arteko diferentziez espekulazio filosofiko edo politiko errebesak egiten dira. Baina XIX. mendeko irizpide burges liberala oso argia da zein herri har zitekeen naziotzat eta zein ez bereizteko orduan, eta Eric Hobswanek laburbildu du. Edozein herrik naziotzat hartua izateko bete beharreko hiru baldintzak hauek ziren: estatu izaerako antolaketa izatea, iragan batekin, iragan hori zaharra edo berria izan; elite intelektual bat izatea, hizkuntza eta kultura literario landuarekin; eta, azken baina ez garrantzi gutxiagokoa, bortxa ezartzeko eta konkistatzeko gaitasuna izatea.
Nazioa edo nazio-estatua izateko gauza ez zen herriarentzat utzi zen, harrezkero, nazionalitate kategoria. Nazionalitateok, herri “zaharrak” zirelako, edo “umeegiak”, Historiatik at desegingo zirela teorizatu zuten Hegelek eta beste askok. Baina, nazio-estatuen sistema finkatzen zen heinean, nazionalitateak problema bihurtu ziren nazio-estatu antolatuentzat, eurek ere beren burujabetasuna nahi zutelako, hau da, nazio-estatu izaera. Arazo nazional hori Europako historiako faktore larrienetakoa izan da, eta oraindik ere berpizten da han edo hemen.
Arazoak soluziobide demokratikoa izan zezakeen, baina nazio-estatuen konstituzioek normalean ez dute seinalatzen irtenbide hori. Hans Morgenthauren estiloko botere eskemekin, nazio-estatuak bere burua tautologikoki justifikatzen duenez, nazionalitateekiko dominazioa errealismo hutsa da, eta arazo nazionalen irtenbide demokratiko baketsua irrealismo ariketa bat.
Mugimendu komunistak autodeterminazio eskubidea formulatu zuen, nazionalitateen arazoa langileen batasunerako eta iraultza sozialistara bidean traba bihur ez zedin. Naziogai bakoitzaren autodeterminazioa hartuko zen haintzat, arrazoi edo hatsarre neutral eta demokratiko legez, nahiz eta printzipio demokratiko horrek aplikatzeko zailtasunak eragin, asko edo gutxi, kasu konkretu bakoitzean. Inportantea da seinalatzea ikuspegi iraultzaile hau arestian aipatutako ikuspegi burges liberaletik erabat apartatzen zela, ze herri har daitekeen naziotzat eta zein ez bereizteko orduan, ez baita boterean eta bortxan oinarritzen. Jada estatu izatea, eta hiperkultura, eta dominazio borondatea barik, Josip Stalinek 1913an idatzitako Marxismoa eta nazionalitateen arazoa saiakeran, Otto Bauer-en ildotik, nazionalitateak identifikatu eta autodeterminazio subjektutzat hartzeko ezaugarri zalantzazkoago batzuk proposatu zituen: historia, hizkuntza, territorioa, ekonomia, kultura eta identifikazioa.
INDEPENDENTZIA & KOMUNIKAZIO ESPAZIOA
Errejimen Zaharreko estatu monarkiko probidentzialistek legitimitatea galduta, estatuak nazio autogobernuaren ideiarekin antolatu dira azkenengo bi mendeetan. Euskaldunek, ordea, ez dugu herri moduan behintzat autogobernurik, autonomia zatikatu eta oso partzial batzuk lortu arren nazio espainolaren edo frantsesaren parte moduan. Hegoaldean, diktadura frankistatik ekarritako monarkiarekin, goitik behera dago logika demokratiko guztia zakartuta. Iparraldearen historian ere, Ernest Renanen esaldia, “une nation est un plébiscite de tous les jours” hura, txiste eta trufa moduan baizik ezin hartu, dominazioaren harropuzkeria. Bai Espainian eta bai Frantzian, botere politiko estatalak nazio-estatu bihurtu zirenetik, nazioa bihurtu zen estatuaren legitimazioa, eta nazionalismoa estatu politika.
Euskal herriaren naziotasunaren eta autodeterminazioaren erreibindikazioak formulazio diferenteak izan ditu historian zehar: Dominique Garat, Augustin Xaho, Arturo Campion, Sabino Arana, Francisco Ulazia, Engrazio Arantzadi, Eli Gallastegi, Federiko Krutwig, Jose Luis Alvarez, Jose Antonio Etxebarrieta, Tomas Urzainki… Txillardegiren abertzaletasunak euskara ipini zuen proiektu nazionalaren erdigunean. Etxebarrieta anaiekin iraultza sozialaren esperantzarekin lotu zen independentziaren ideia, 70eko hamarkadan batez ere, herri langilearen protagonismoa imajinatuz. Nabarraldekoek, berriz, antzinate utopiko bat errekuperatu zuten etorkizunerako.
Baina nazio proiektua ezin da oinarritu hizkuntzan edo utopian bakarrik, etorkizunekoan zein iraganekoan. Nazioa dugula erakusteko, aipa daiteke historia, hizkuntza, territorioa, ekonomia, kultura edota identifikazio politikoa, eta pentsa daiteke horrela bagarela nazioa. Baina errealistagoa eta eraginkorragoa da, beharbada, nazio errepresentazioak eta diskurtsoak zalantzan jarri eta alderantziz planteatzea gauza: ez dugu naziorik. Armadarik gabe, muga geografiko eta politiko zehatzik gabe, diru propiorik gabe, hiperhizkuntzarik gabe, estatu boteretsu biren azpian, gure naziotasuna irreala da, agerikoa denez. Eta argiak dira Xavier Rubert de Ventósen hitzak:
“Independentzia ofiziala lortzea eta estatu propioa izatea beharrezkoa da gure existentzia errealean sinesten has gaitezen.”
Gutasuna edo Deutschek “we-feeling” deitzen zuen hori kontingentea da, ez da ez segurua ez derrigorrezkoa, indartu edo ahuldu egiten da, gerta daiteke edo ez. Baina, kontingentzia horretan, nazioa elkarrekiko komunikazioa da batez ere.
Nazio-estatuen sasoia amaitu eta aro postnazionalerantz gindoazela esaten zen. Baina, XXI. mendean ondo sartuta, Espainiak ez du armada baztertu, ez muga politikoak lausotu, ez diruaren kudeaketa abandonatu, ez bere hiperhizkuntza erabiltzearen obligazioa indargabetu. Frantzia, bere deseuskalduntze estrategia arrakastatsua burutzen ari dela ematen du. Estatu bien azpian gaude euskaldunak desarmatuta kulturalki eta politikoki…
Espainiar nazionalismoak lortu du hegoaldeko euskaldun ia guztien erreferentzia kultural eta politikoak espainolak izatea. Iparraldeko jendea, berriz, komunikazio esparru frantsesean bizi da murgilduta. Euskalduna egundo baino espainolagoa da alde horretatik, ala egundo baino frantsesagoa, berez antiespainolak eta antifrantsesak izanda ere borondate politikoz. Oso minoritarioa da komunikazio esparru euskalduna, eta subalternoa da gainera, euskaldun horien gehienen bigarren logosfera delako.
TELEPOLIS & KOSMOPOLITISMO DOMESTIKOA
Aspaldian azpimarratu zuen Susan Strangek, States and Markets saiakeran, merkatu globalaren garrantzia, eta inperio transnazionala deitzen zien nazio-estatuez gaindiko aginte multzo ikusezin arduragabeei. Inperialismo transnazionala munduko merkatuaren ondorio politikoa da, eta bere botere militarra, monetarioa, kulturala eta komunikazionala itzela da.
Teknologia berriekin, gainera, komunikazio ahalmena berehalakoa bihurtu da mundu osoan. Telepolisen bizi gara, Javier Echevarriak emandako izena erabiltzeko, kosmopolitak gara etxetik irten gabe ere. Eta komunikabideak dira Telepoliseko infraegiturarik garrantzitsuena. Masa komunikabideek, informatzen dutelakoan, konformatzen dute errealitatea hein handian. Gure errealitateak ez dira gure errealitateak, baizik industrialki fabrikatu eta zabaldutako iritziak, botere oligarkikoen edo politikoen interesean. Armand Mattelartek prêt-à-penser mediatikoa deitu duena, eta Ignacio Ramonetek pentsamendu bakarra.
Antzinako Greziako hirietako plaza hutsak, biltzar demokratikoen guneak, abandonatu dira eta, politika, telebistako espazioetan errepresentatzen da mundu guztiko politikaren espektakulua. Marshall McLuhanek anuntziaturiko auzo globala heldu da, baina ematen du auzokoak Herbert Marcusek imajinatu zituen moduko unidimentsionalak direla.
Mundu guztia amerikanizatu da, kosmopolitismo domestikoa erosoa egiten zaigu, eta euskalduna edo benetan prestua izatea nekagarria da, hagatik esaten dute batzuek nazio-estatuak berez desagertuko direla, ez dugula zertan izan hain egoskorrak eta amore eman behar diegula Espainiari eta Frantziari.
Esaten digute ja mugarik gabeko munduan gaudela. Eta egia da, igual. Baina gezur handia ere bada aldi berean. Hemen Espainia existitzen da eta hor Frantzia existitzen da, kartografia seguruekin, hizkuntza bakarrarekin, errealitatea sortzeko agendekin. Besteak ja desarmatuta daude: desmuntatuta, zatikatuta, nahastuta, argumenturik gabe. Euskaldunek ez daukagu ondo armatuta ez kultura eta ez politika.
Euskaldun asko gaude zain. Batzuk independentziaren zain, gure existentzia errealean sinesten hasteko. Beste batzuk nazio-estatuak berez ezereztuko diren egunaren zain gaude, gure existentzia errealean sinetsi ahal izateko.
Gure errealitatea geure errealitatearen kontra dago. Komunikazio espazio on bat izan daiteke hori.