Digitalizazioaren aroarekin batera, Informazioaren eta Komunikazioaren Teknologia (IKT) berriek etengabeko aldaketak eragin dituzte komunikabideen idazgeletan, eta kazetaritza-prozesu guztiak baldintzatu dituzte, bereziki datuak, iturriak eta informazioak eskuratzea, informazio-prozesamendua, idazketa, ekoizpena, edizioa eta zabalkundea eta publikoarekiko harremana. Aldaketa horiek, beraz, duela hiru hamarkada baino gehiagotik hona lanbidearen epistemologia eta autoikuspegia, kazetarien prestakuntza eta kazetaritzaren analisi zientifikoa ere aldatu dituzte (Meso, 2003; Peña-Fernández, 2005).
1. Sarrera
Bilakaera horretan, hirurogeita hamarreko eta laurogeiko hamarkadetan erredakzioak informatizatu ondoren, mugarri sonatuena web teknologiaren agerpena izan zen laurogeita hamarreko hamarkadan. Honek kazetaritza- jardueraren ezaugarri bereizgarrienetako batzuk aldatu zituen, hala nola, profesionalen arteko lankidetza-prozesuak eta iturriekin harremana. Halaber, edukiak sortzeko lengoaia eta narratiba berriak agertu (multiplataforma, hipermedia, multimedia interaktiboa eta transmedia) eta banaketa prozesuak (berehalakotasuna) eraldatu ziren.
Garapen horiek kazetaritza-profil generiko bat sortu zuten, «ziberkazetari» gisa ezagutu zena (Palomo, 2004), edukiak formatu askotan lantzeko eta editatzeko gaitasuna zuena, baita profil espezializatuak ere (multimedia kazetaria, datuen kazetaria, SEO kazetaria, etab.). Garapen-ildo horretan, hedabideek sare sozial aitzindarietara jauzi egiteak -Facebook (2004) eta Twitter (2006), esaterako- beste eskakizun batzuk sortu zituen komunitateen kudeaketaren eta publikoaren parte-hartzearen kudeaketaren ildoan (Mendiguren-Galdospin eta Meso-Ayerdi, 2016), baita plataforma sozial horien ezaugarrien araberako informazio-ekoizpenaren ildoan ere.
Euskal testuinguru profesionalean, webgunearen etorrerak prentsa, irrati eta telebistako hedabide nagusietan egokitzeari buruzko lehen analisiak sortu zituen (Díaz-Noci et al., 2007; Meso-Ayerdi et al., 2005; 2011). Gerora, eta kazetariaren teknologiaren eta lan-ingurunearen izaera aldakorra kontuan hartuta, lanbide horren profila aldian-aldian berrikusi eta ikertu behar izan da (Larrondo-Ureta eta Peña-Fernández, 2024).
Izan ere, komunikabide-enpresek etengabeko berrikuntzaren paradigmak markatutako bilakaera teknologikoarekin jarraitu dute, kasu askotan sail espezifikoetatik eta berrikuntza-laborategietatik edo Medialab-etatik abiatuta (Larrondo-Ureta, 2017). Horri dagokionez, Euskal kazetarien profil digitalak eta audientziekiko elkarrizketa liburuan jasotzen den bezala (Pérez-Dasilva et al., 2021), profesioa lan-baldintzei eta hedabideek bizi dituzten zailtasun ekonomikoei buruzko perspektiba negatiboengatik markatuta dago, beste eremu batzuetan hobekuntzak hauteman diren arren, hala nola lanbideko genero-arrakala murriztea.
Teknologiek bilakaera azkarra izan dute, eta horrek beste mugarri bat ezarri du, baita ikerketa-premia berri bat ere, adimen artifizialaren (AA) garapenari lotuta. Ikerketa berriek eragozpen profesionalak jarri dituzte mahai gainean teknologia horren aplikazioan. Kezka iturri dira AAren konponbideak garatuko dituzten adituak ordaintzeko eta kontratatzeko zailtasunak edo teknologia berriarekin harremantzeko kazetari batzuk erakutsi duten erresistentzia eta errezeloa. Jarrera horien oinarrian erreferentziazko komunikabideetan lan egiten duten profesionalen mehatxu-pertzepzioa egon daiteke (De Lima eta Wilson, 2022). Edonola ere, egoera hau ez da erabat berria, informazioa sare sozialetan hedatzen hasi zeneko garaiaren antzekoa baita, hala nola mende berriaren lehen hamarkadan hainbat hedabideren erredakzioen konbergentzia-prozesuen garapenaren aurrean bizi izandakoarena (López García eta Pereira-Fariña, 2011).
AAk algoritmoen erabilera du oinarri, eta komunikabideen erredakzioetan aplikatzeak abantaila batzuk erakutsi ditu dagoeneko, datuak eta joerak aztertzeko lanak automatizatzea kasu, sailkapen-lanak, informazioa antolatzea eta informazioak banatzea, erabiltzaileei edukiak gomendatzea, informazioak egiaztatzea edo audientziekiko harremana hobetzea elkarrizketa-botak erabiliz (chatbots) (Sánchez-Esparza et al., 2024).
Automatizazioaz harago, Adimen Artifizial Generatiboa (AAG) beste aurrerapauso bat izan da, eta testuak, irudiak eta soinuak ekoizteko sormen-prozesuak eraldatzeko aukera eman du. Eraldaketa horrek zalantza juridikoak eta etikoak sortzen ditu. Lehenengoei dagokienez, AArekin lotutako arau-esparruek, Europakoak bezala, ez dituzte hedabideak berariaz aipatzen, desinformazioari eta alfabetatze digitalari edo datuei buruzko alderdietan izan ezik, eta jabetza intelektuala da horren inguruko erronka nagusietako bat. Galdera etikoei dagokienez, independentzia editoriala, hedabideen erantzukizuna eta kazetaritzak gizartean duen zeregina nagusi dira eztabaida profesional eta akademikoetan (Ufarte-Ruiz et al., 2021). Horri dagokionez, azpimarratzekoa da elkarte eta erakunde batzuk jokatzen ari diren papera esparru hau arautzeko, Kazetarien Euskal Elkargoak argitaratutako adimen artifiziala komunikabideetan etikoki erabiltzeko dekalogo aintzindaria kasu (Kazetarien Euskal Elkargoa, 2024).
Gaur egun, adimen artifizialak kazetarien rola eraldatzea espero da, balio handiagoko zereginetan zentratzeko, ikusleei iristen zaien azken edukiaren kalitateari buruzko monitorizaziorako eta erabakiak hartzeko zeregina mantenduz (Tuñez-López et al., 2021). Hori dela eta, onartzen da iraultza algoritmikoak kazetaritza-profil berriak behar dituela, trebetasun teknologikoak eta kazetaritzaren ezagutza tradizionalak uztartzen dituztenak (García-Caballero, 2020; Mayoral et al., 2023).
Maila praktikoan, beharrezkoa da kazetariek AAren oinarrizko tresnak erabiltzen jakitea (doakoak edo ingurunearen edukien kudeatzailean edo CMS-etan integratuak) laburtzeko, berridazteko, ilustratzeko, etiketatzeko, SEOa egiteko, bideoa testura itzultzeko edo transkribatzeko, betiere modu etiko eta gardenean (hau da, tresna horren erabilera aitortuz). Garrantzitsua da AA integratzea, informazioaren profesionalek editoreetatik edo lan-orrietatik harekin lan egin ahal izan dezaten (Bernat, 2024).
Horregatik guztiagatik, erredakzioetan eta komunikabideetan adimen artifizialaren ezarpena erronka konplexu batzuk sartzen ari da kazetarientzat eta informazioaren profesionalentzat (Beckett et al., 2023; Danzon-Chambaud & Cornia, 2023). Egoera-esparru orokor horretatik abiatuta, kapitulu honek euskal hedabideen erredakzioetan aurreratutako tresna teknologikoen erabilerari buruzko informazio eguneratua eskaintzen du, eta euskal kazetaritzari egunerokoan forma emateaz arduratzen direnen ikuspegiak eta pertzepzioak argitzen laguntzen du. Hurrengo epigrafeetan aurkeztutako datuak, zehazki, Kazetarien Euskal Elkargoarekin lankidetzan garatutako ikerketa batetik eratortzen dira, Euskal Herriko Unibertsitateak finantzatutako Unibertsitatea-Gizartea proiektuen esparruan.
2. Metodologia
Ikerketa honen helburua Euskal Autonomia Erkidegoko erredakzioetan adimen artifizialaren erabilera ezagutzea da. Horretarako, jardunean dauden profesionalak elkarrizketatu dira.
Inkesta online egin zen 2024ko maiatzean eta ekainean, eta telefono bidez lagundu zen. Guztira 501 erantzun bildu ziren, Euskal Autonomia Erkidegoko hedabide, enpresa edo erakundeetan lan egiten duten kazetarienak eta komunikabideetako langileenak. Parte-hartzaileak Eusko Jaurlaritzaren Komunikazio Irekiko Gidak emandako datuetatik (https://gida.irekia.euskadi.eus) eta Kazetarien Euskal Elkartearen erregistroetatik abiatuta hautatu ziren.
Azterketa egiteko, inkestatuen anonimotasuna bermatu zen. Parte-hartzaileen artean, 276 gizonak izan ziren (% 55,1), 223 emakumeak (% 44,5) eta 2 pertsona beste kaegoria batzuetan identifikatu ziren (% 0,4). Halaber, beste aldagai batzuk ere hartu ziren kontuan, hala nola lanean eramandako urteak, burutzen dituzten zereginak, eta lan egiten duten komunikabide edo erakunde mota eta esparrua.
3. Emaitzak
Lehenik eta behin, Euskal Autonomia Erkidegoko kazetarien eta komunikabideetako profesionalen artean adimen artifizialak duen erabileraren neurketak teknologia honen hedakuntza mugatu bat adierazten du oraingoz. Profesionalen % 45,8k adierazi du ez dituela inoiz tresna horiek erabiltzen bere lanean; % 7,3k, berriz, adierazi du egunero erabiltzen dituela, % 20,6k gutxienez astean behin eta % 26,2k gutxienez hilean behin. Oro har, lau profesionaletik hiruk adimen artifiziala oso gutxi erabiltzen dute beren lanean.
Egindako inkestak generoaren araberako joera interesgarriak erakutsi ditu ere. Horrela, emakumeen artean, adimen artifizialaren erabilera -noizean behinekoa gutxienez- handiagoa da (% 57,1) gizonen artean baino (% 51,8) (1. Taula). Datu hauen arabera, emakumeak teknologia honen adopzioan aktiboagoak izan direla iradoki daiteke, nahiz eta oraindik maiztasun altuko erabilera (egunerokoa) nahiko baxua den bi generoetan. Testuinguru honetan, funtsezkoa da teknologiaren erabileran ager daitezkeen oztopoak identifikatzea eta genero-ikuspegia txertatzen duten ekimenak bultzatzea.
Bestalde, inkesta honen datuen arabera komunikabideetan emandako esperientzia-urteak ez dira aldagai garrantzitsua profesionalak teknologia horretaz nola jabetzen diren azaltzeko. Ez dirudi langileen eskarmentuak eraginik duenik baliabide hauen erabileran eta multzo guztietan emaitzak nahiko berdintsuak dira (2. Taula). Maiztasun handiko erabilera (egunerokoa edo gutxienez asterokoa) oso berdintsua da, eta % 26 eta % 30 artean kokatzen da. Honenbestez, ondorioztatu daiteke adimen artifizialaren ohiko erabilera ez dela izan orain arte esperientzia-mailaren araberakoa, baizik eta beste faktore batzuek baldintzatua izan dela, hala nola medioen teknologia-maila edo kazetari bakoitzaren zereginak edo lanpostua.
Honela, datuek erakusten dute adimen artifizialaren erabileraren maiztasuna nabarmen aldatzen dela lanpostu motaren arabera, maiztasun handiko erabilera eremu gehienetan nahiko baxua den arren (3. Taula). Lan teknikoa egiten duten langileez gain, teknologia honen erabilera baxuena egiten duten profesionalak lokuzio edo aurkezpen lanetan (% 61,1) edo idazkuntzan aritzen dira (46,6% ). Aldiz, gutxienez noizbehinkako erabilera egiten dutenen kopurua askoz ere handiagoa da kudeaketa postuetan (% 80), ekoizpenean (% 78,9) edo komunikazio korporatiboaren (% 72) arloan aritzen diren langileen artean.
Lanpostuaren araberako datu horiei esker, joera bat identifika daiteke, behin-behineko moduan behintzat: orain arte adimen artifizialaren erabileratik urrunago egon dira kazetaritza-lanbidearekin lotura zuzena duten komunikabideetako profesionalak (editoreak, aurkezleak, etab.). Aldiz, komunikabideetan lan egiten duten bestelako lanpostuek, adibidez arlo teknikoetan, baita komunikazio korporatibo eta publizitateko arloetan ere, maizago erabiltzen dute baliabide hau.
Bestalde, ez da harritzekoa medioetan erantzukizun-posturen bat duten pertsonek teknologia honen erabilera handiagoa egitea. Adimen artifizialaren izaera disruptiboa eta lanaren gainean izan dezakeen eragina dira alderdi horretan pisua izan dezaketen faktoreetako batzuk, eta teknologia hori komunikabideetan ezartzeko eta garatzeko joera iragartzen dute, preskriptoreak diren aldetik.
Joera hau bera berresten da profesionalek lan egiten duten komunikabide motaren kasuan. Komunikabide tradizionaletan eta kazetaritza-jarduerarekin lotura handiena duten enpresetan lan egiten duten profesionalak dira adimen artifiziala gutxien erabiltzen dutenak. Telebistaren kasuan, langileen % 58k ez du inoiz adimen artifizialeko tresnarik erabili bere lanean. Irratian datu hau % 57,8koa da eta prentsan % 47,2koa. Aldiz, kazeta-edukietatik urrunago dauden langileek modu askoz ere ohikoagoan erabiltzen dute jada teknologia hau, eta ohiko erabilera egiten dutenen kopurua bikoiztu egiten da kasu hauetan.
Komunikazio-enpresetako langileen arteko adopzio- eta onarpen-tasa desberdin horiek azal ditzaketen arrazoien artean egon daitezke, lehenik eta behin, kazetariek mesfidantza izatea teknologia horrek lanbidean duen eraginari buruz, datuen fidagarritasun faltagatik, adibidez. Halaber, langile hauek urruntasun handiagoa sentitu dezakete adimen artifizialarengatik ordezkatuak izateko mehatxuarekiko, epe laburrean behintzat. Aitzitik, atal teknikoagoetan eta industria-produkzioaren prozesuarekin lotutako ataletan lan egiten duten pertsonen kasuan, erabilera handiagoa da. Teknologia hau lagungarriagoa izaten hasi da superbisiorik behar ez duten eta izaera soziala baino ekonomikoagoa duten errutinazko zereginetan.
Edonola ere, kazetaritzaren lanbidearekin lotura handiena duten esparruetan adimen artifizialean egindako aurrerapenen jarraipena egin beharko da, mehatxuaren pertzepzioa areagotzen den ikusteko, eta kazetariek tresna horiek gehiago erabiltzen dituzten ikusteko.
Azkenik, inkestan jasotako datuen arabera, profesionalek lan egiten duten komunikabidearen esparru geografikoak eragina du ere teknologiaren onarpenean eta integrazioan (5. Taula). Oro har, maiztasun handiko erabilera (egunero edo astero) altuagoa da esparru zabalagora zuzentzen diren komunikabideetan lan egiten duten profesionalen artean. Horrela, estatuko (% 34,7) eta nazioarteko komunikabideetan (% 30,4) diharduten profesionalek tokiko (% 23,2) eta lurralde/erkidegoko (% 27,5) komunikabideetan baino erabilera handiagoa aitortzen dute.
Bestela esanda, zenbat eta handiagoa izan lan egiten den komunikabidearen hedapen-eremua, orduan eta handiagoa da teknologia hori erabiltzeko aukera. Joera hori azal dezaketen arrazoiak askotarikoak izan daitezke: langile hauek euren eguneroko jardueretan teknologia hau integratzeko aukera gehiago izan dezaketela, lan egiten duten enpresek arlo honetan garapen teknologiko propioak dituztela jada, edota haien eguneroko lanek teknologia horien erabilera gehiago eskatzen dutela.
Emaitzek erakusten dute, halaber, adimen artifiziala aplikatzea erronka berri bat izan daitekeela komunikabide txikienentzat. Eraldaketa digitalak arrakala digitala handitzeko arriskua ekar dezake tokiko hedabideentzat. Baliabide ekonomiko eta teknologiko urriak dituzten hedabide txikiek plataforma digital handiekin edo produktu teknologiko propioak garatzeko aukera duten komunikabideekin lehiatzeko zailtasun handiagoak izan ditzakete. Horregatik adimen artifizialak indartu dezakeen arrakala digitalari aurre egitea ezinbestekoa izango da tokiko hedabideek bideragarritasuna eta jasangarritasuna bermatzeko.
Azkenik, adimen artifizialaren tresna edo aplikazio espezifikoen erabilerari dagokionez, emaitzek ChatGPT-ren (40,1) eta Canvaren (33,3) erabileraren aldeko joera garbia erakusten dute.
4. Ondorioak
Azterlan honetako datuek baieztatzen dituzte Espainiako Estatuan tokiko hedabideen multzoari buruzko aurreko ikerketek aurreratutako aurreikuspenak (Cruz-Negreira, López García, Rodríguez-Vazquez, 2024). Horien arabera, tokiko kazetaritzak aldaketa handien garaiak bizi ditu. Bizirauteko estrategiak birpentsatu eta indartu behar ditu, informazioaren basamortuak ugaritu diren, gertuko hainbat hedabide desagertu diren eta proiektu informatibo askok ekosistema digitalak inposatzen dituen produkzio eta berrikuntza erritmoak mantentzeko zailtasunak dituzten eszenatoki batean. Adimen Artifizialaren (AA) iritsiera masiboarekin, egokitzapenaren eraginei aurre egin dieten hedabide asko beren estrategiak berrikusi behar dituztela sinetsita daude.
Digitalizazioak eta teknologia berriek komunikazio-prozesuak eraldatu dituzte, baina adimen artifizialak iraultza berri bat suposatzen du, datuen tratamendua automatizatuz eta edukiak sortzeko eta banatzeko prozesuak hobetuz. Orohar, Euskal Autonomia Erkidegoko (EAE) komunikabideetako langileek adimen artifizialaren erabilera baxua egiten dute oraindik eta lau profesionaletik hiruk ez dute teknologia hau erabiltzen, edo oso noizbehinka egiten dute.
Hala eta guztiz ere, adimen artifizialaren erabileran zenbait desberdintasun aurki daitezke generoaren, eskarmentuaren, lanpostuaren eta hedabide motaren arabera. Horrela, emakumeak teknologia honen erabiltzaile aktiboagoak izan dira orain arte. Esperientzia profesionalak, aldiz, ez du eragin handirik erabilera-patroietan.
Lanpostuaren arabera, kudeaketa-postuetan eta komunikazio korporatiboan diharduten profesionalek adimen artifiziala gehiago erabiltzen dute, aurkezpen edo idazketa-lanetan aritzen direnek baino. Horrela, betetzen den lanpostuak kazetaritzarekin zenbat eta harreman handiagoa izan, adimen artifiziala orduan eta gutxiago erabiltzeko joera dago. Horretan eragina izan dezake profesionalen mesfidantzak teknologia horrek lanbidean izan dezakeen eraginaren inguruan (Peña-Fernández et al., 2023). Nolanahi ere, euskal komunikabideetako profesionalek teknologia hau erabiltzea funtsezkoa izango da beren gaitasun indibidualak eta jarduera profesionala hobetzeko, komunikabideetan adimen artifiziala modu arduratsuan eta arautuan erabiltzen den testuinguru batean.
Hedabideen eraldaketa digitalaren azken hiru hamarkadetan gertatu den bezala, gertutik jarraitu beharko dira teknologia hori erabiltzeak ekar ditzakeen alborapenak eta disfuntzioak. Komunikabideetako profesionalen lanaren balio erantsia handitzeko aukera berriez gain, adimen artifizialak arrakala berriak sor ditzake, hala nola generokoak, edo plataformen eta erraldoi teknologiko handien eta tokiko komunikabideen artean daudenak.
Azkenik, kazetarien trebetasun teknologikoak indartzea ezinbestekoa izango da teknologia hau modu eraginkor eta arduratsu batean erabiltzeko. Horretarako, komunikabideetan adimen artifizialaren erabilera etikoa eta gardentasuna bermatzeko gidalerroak sortzeaz gain, prestakuntza-programa espezializatuak beharrezkoak izango dira tresna teknologiko horren ahalmenak garatzeko, baina baita tresna hori erabiltzeak ekar ditzakeen arriskuak ezagutzeko ere.
5. Erreferentziak
Beckett, C., Sanguinetti, P., & Palomo, B. (2023). New frontiers of the intelligent journalism. In Blurring Boundaries of Journalism in Digital Media: New Actors, Models and Practices (275-288). Springer International Publishing.
Bernat, P. (2024). El impacto de la IA generativa en el trabajo de los periodistas: herramientas y respuestas. Cuadernos de Periodistas, 47.
Danzon-Chambaud, S., & Cornia, A. (2023). Changing or reinforcing the «rules of the game»: A field theory perspective on the impacts of automated journalism on media practitioners. Journalism Practice, 17(2), 174-188.
De Lima-Santos, M. F.; & Wilson, C. (2022). Artificial Intelligence in News Media: Current Perceptions and Future Outlook. Journalism and Media, 3(1), 13-26.
Díaz-Noci, J.; Larrañaga-Zubizarreta, J.; Larrondo-Ureta, A.; & Meso-Ayerdi, K. (2007). El impacto de internet en los medios de comunicación vascos. UPV/EHU.
Kazetarien Euskal Elkargoa (2024). Komunikabideetan Adimen Artifizialaren erabilera etikoa sustatzeko I. Dekalogoa. https://bizkeliza.org/eu/noticia/ komunikabideetan-adimen-artifizialaren-erabilera-etikoa-sustatzeko-dekalogoa-aurkeztu-da/
Larrondo-Ureta, A. (2017). Berrikuntza eta egokitzapnea estrategikoa konbergentzia-eremuan: Euskal Autonomia Erkidegoko informazio-enpresen erantzuna. ZER, Komunikazioko Ikasketen Aldizkaria, 22(42), 97-117.
Larrondo-Ureta, A.; & Peña-Fernández, S. (2024). La formación de periodistas en la era de la inteligencia artificial: aproximaciones desde la epistemología de la comunicación. Anuario ThinkEPI, 18(8), 1-5.
López-García, X.; & Pereira-Fariña, X. (Koord.) (2010). Convergencia digital: Reconfiguración de los medios de comunicación en España. Universidad de Santiago de Compostela.
Mayoral-Sánchez J.; Parratt-Fernández S.; & Mera-Fernández M. (2023). Uso periodístico de la IA en medios de comunicación españoles: mapa actual y perspectivas para un futuro inmediato. Estudios sobre el Mensaje Periodístico, 29(4), 821-832.
Mendiguren-Galdospin, T.; & Meso-Ayerdi, K. (2016). Lineako marketina merkataritzako estrategia gisa: enpresen sare sozialen kudeatzailea. Mediatika, 15, 175-189.
Meso-Ayerdi, K. (2003). La formación del periodista digital. Chasqui, 84, 4-10.
Meso-Ayerdi, K.; Díaz-Noci, J.; Salaverría, R.; Sádaba, R.; & Larrondo-Ureta, A. (2005). Presencia y uso de internet en las redacciones de los diarios vascos y navarros. Euskonews & Media, 383.
Meso-Ayerdi, K.; Díaz-Noci, J.; Larrañaga-Zubizarreta, J.; Larrondo-Ureta, A., (2011). Euskal Herriko kazetari digitalen lanbide-jarrerak eta lan-egoera. UPV/EHU.
Negreira-Rey, M.C.; López-García, X.; Rodríguez-Vázquez, A.I. (2024). El periodsmo local reinventa estrategias. Decálogo para los desafíos en tiempos de Inteligencia Artificial. Infonomy, 2(1). https://doi.org/10.3145/infonomy.24.008
Palomo-Torres, M.B. (2004). El periodista on line: de la revolución a la evolución. Comunicación Social.
Pérez-Dasilva, J.A.; Mendiguren-Galdospin, T.; Meso-Ayerdi, K.; Larrondo-Ureta, A.; Ganzabal-Learreta, M.; Peña-Fernández, S.; Lazkano-Arrillaga, I. (2021). EAEko kazetarien profil digitalak eta audientziekiko elkarrizketa. UPV/EHU.
Peña-Fernández, S. (2005). Kazetarien formazioa aro digitalean. Mediatika. 11, 319-326.
Peña-Fernández, S., Meso-Ayerdi, K., Larrondo-Ureta, A., & Díaz-Noci, J. (2023). Without journalists, there is no journalism: the social dimension of generative artificial intelligence in the media. Profesional de la información, 32(2), e320227.
Sánchez-García, P.; & Campos-Domínguez, E. (2016). La formación de los periodistas en nuevas tecnologías antes y después del EEES: El caso español. Trípodos, 38, 161-179.
Sánchez-Esparza, M.; & Palella-Stracuzzi, S. (2024). Artificial Intelligence in the Spanish Media: New Uses and Tools in the Production and Distribution of Content. In J. Al-Obaidi (Ed.), Changing Global Media Landscapes: Convergence, Fragmentation, and Polarization (283-302). IGI Global Scientific Publishing.
Túñez-López, J.M.; Fieiras-Ceide, C.; & Vaz-Álvarez, M. (2021). Impact of Artificial Intelligence on Journalism: transformations in the company, products, contents and professional profile. Communication & Society, 34(1), 177-193.
Ufarte-Ruiz, M. J.; Calvo-Rubio, L. M.; & Murcia-Verdú, F. J. (2021). Los desafíos éticos del periodismo en la era de la inteligencia artificial. Estudios sobre el Mensaje Periodístico, 27(2), 673-684.