Sarrera
Adimen Artifiziala (AA) modako gaien artean agertu da, eta laugarren iraultza digitala deitu zaionaren hasiera markatu du. Eredu algoritmikoen garapenari eta Big Data edo datu digitalizatu masiboen gorakada ikaragarriari esker, XXI. mendeko lehen bi hamarkadetan izan dugun testuinguru oso teknologizatuak ahalbidetu du aurrera egitea. Aukera eta erronken esparru horretan, hedabideak AAn arreta jartzen hasi dira, eta fenomeno horri buruzko jatorrizko informazio-iturri bihurtu dira herritar askorentzat (Sun et al, 2020). Hedabide-enpresen esparruan bertan estrategia-aldaketak gertatzen ari dira eta enpresek aspalditik ikusi dute beren legitimitatea eta informazio-ahalmena X, TikTok edo Instagram bezalako hedabide sozialetan dauden igorleei heltzeko.
Iritzi publikoarentzat gero eta interes handiagoa duen esparru horretan lehiatzeko premiak bultzatuta, hedabide-enpresek aldatu egin dituzte beren estrategiak (Brennen, Howard eta Nielsen, 2018). Alde batetik, lehentasuna eman zaio inpaktu eta izaera herrikoia duten gaien agendari, kazetaritza zientifikoaren eta teknologikoaren berezko gaien aurretik. Bestalde, hedabide jeneralista askok ez dute oraindik estrategia eraginkorrik aurkitu beren jarduera hedabide sozialetara eramateko eta plataforma horien traol-hitzak, aipamenak eta beste funtzio espezifiko batzuk erabiliz audientziaren arreta erakartzeko. Horien guztien artean, X (lehen Twitter) izan da orain arte eraginkorrenetako bat hedabideen mezua paperezko edo ikus-entzunezko euskarriaz edo ziberhedabideaz haratago hedatzeko eta garrantzizko gaien inguruko eztabaida eta elkarrizketa publiko digitala sustatzeko.
Oraindik ere urriak dira hedabideek AAri buruzko informazioa jendearengana helarazterakoan duten eginkizunari buruzko azterketak. Sun et al.ek (2020) ingelesezko egunkari jeneralista handien albisteak aztertu dituzte (New York Times, Washington Post, The Guardian, eta USA Today) Adimen Artifiziala terminoa duela lau hamarkada baino gehiago sortu zenetik gaur egunera arte. Bestalde, Brennen, Howard eta Nielsenek (2018) AAri buruzko informazioa aztertu dute Erresuma Batuko sei hedabide nabarmenetako ia zortziehun albiste-testutan. Lan horren arabera, joera kontserbadorea duten hedabideek ekonomia eta geopolitikarekin zerikusia duten gaietan jartzen dute arreta, eta automatizazioa, segurtasun nazionala eta inbertsioa bezalako gaiak jorratzen dituzte. Joera progresista duten hedabideek, bestalde, adimen artifizialari loturiko gai etikoei ematen diete lehentasuna, eta diskriminazioa, isuri algoritmikoa eta pribatutasuna bezalako alderdiak aztertzen dituzte. Lan horrek berak AAri buruzko adostasunik eza, haren erregulazioa eta gizarteko integrazioa bezalako gaiak azpimarratzen ditu.
Euskal Herria bezalako esparru mugatuagoetan, AAk presentzia nabarmena du offline hedabide tradizionaletan (telebistako albistegiak, asteburuko magazinak, irratiko eztabaidak eta abar). Era berean, elkarrizketa sozial informal eta profesionalen xede da. Horri dagokionez, nahikoa da Euskal Kazetarien Elkargoak (2023a eta 2023b) 2023. urtean zehar komunikazioaren akademikoen eta adituen artean gauzatutako topaketak gogora ekartzea. Euskal Herriko hedabideen esparruan AAren estaldurari buruzko azterketarik ez dagoela kontuan harturik, gai horri buruzko hasierako esplorazio baten emaitzak aurkezten ditu testu honek.
Metodologia
Euskal Herriko hedabide jeneralisten, espezializatuen eta goi-mailako hezkuntzako, zientziako eta teknologiako erakundeen kontu nagusiek X plataforman duten AAren inguruko diskurtsoa aztertu du ikerketa honek (1. taula). Helburu orokor hori aurrerago xehatuko diren hainbat gai espezifikotan zehaztu da (jarduera eta hizkuntza, gaiak eta traol-hitzak, aipamenak, engagement-a). Azterketaren lagina X-ko (lehen Twitter) 21 kontuk osatzen dute. Horietako 13 prentsa, irrati eta telebistako hedabide jeneralistenak dira, 2 dibulgazio eta garapen zientifiko-teknologikoko hedabide espezializatuenak, eta 6 goi-mailako hezkuntzako, transferentzia eta dibulgazio zientifiko, sozial eta kulturaleko erakundeenak, guztiak ere euskal herritarren artean ikusgaitasuna eta errekonozimendua dutenak.
Analisiak denbora-esparru zabala kontuan hartu du, 2009. urtetik 2023ko abendura artekoa. 2009. urtean detektatzen da lehen txioa kontuan hartutako hedabideen esparruan, Argian hain zuzen ere (“Adimen artifiziala. Etorkizuneko makinak lagun ala morroi”, 2009/10/16). Era berean, azterketak arreta berezia eskaini dio euskal hedabideek 2023. urtean zehar AAren gaiari eman dioten estalduraren bilakaerari, gaiak izan duen gorakada kontuan harturik, 1. grafikoak garbi uzten duen moduan. Guztira, 2009 eta 2023 artean azterketako X-ko (lehen Twitter) 21 kontuetan argitaratutako Adimen Artifizialari buruzko 641 txio aztertu dira. Txio horiek lortzeko eta deskargatzeko Zeeschuimer scrappingeko tresna erabili zen (Peeters, 2023).
Adierazi den moduan, azterketak hainbat alderdi espezifiko kontuan hartu ditu elkarrizketa digitaletik abiatuta Adimen Artifizialari buruzko edukiak gizarteari transferitzeko modua aztertzerakoan: alde batetik, kontuen jarduera-maila aztertu da Euskal Herrian Adimen Artifizialari lotutako gaiak zabaldu eta sustatzeko orduan (RQ1), baita zabalkundean erabilitako hizkuntza ere (RQ2); bestetik, gaiei eta elkarrizketei dagokienez, traol-hitzak eta eztabaida dinamikoa sustatzerakoan izan duten engagement maila aztertu dira, eta arreta eskaini zaio, halaber, aipamenen sareari edo kontuen arteko erlazioen grafikoari (RQ3). Mezuen testuan txertatutako traol-hitzak erauzteko Python programazio-lengoaian idatzitako REGEX bilaketa-patroi bat erabili da (Welcome to Python.Org, 2023). Gero, hedabideen eta erakundeen eta dagozkien traol-hitzen arteko harremanen grafoa Gephi bistaratzailean landu da (Bastian et al., 2009). Detekzio komunitarioa, berriz, Louvain-en algoritmoaren bidez gauzatu da (Blondel et al., 2008).
Engagement-aren metrika eraikitzeko honako hau hartu dugu oinarri: “birtxioen, erantzunen eta like-en haztapena, jarduera horiek duten inplikazio kognitiboaren, esposizioaren eta zaurgarritasunaren (sare pertsonaleko ikusgaitasunari dagokionez) maila gero eta handiagoa kontuan hartuta” (Coursaris et al., 2014). Formula honetan islatzen den moduan:
3(birtxio kopurua) + 2(erantzun kopurua) + 1,5(like kopurua)kontuaren jarraitzaileen guztizko kopurua
Gaiei eta elkarrizketei heltzeko, etiketa moduko kategorien zerrenda bat sortu zen (2. taula), lagineko txioak gaien arabera sailkatzeko interes handikoa (n = 641).
Azkenik, eta TikTok sare sozialak lerro hauek idazteko unean duen interesa kontuan harturik, AA plataforma horretan nola lantzen ari den aztertzeko prospekzio bat egin zen, analisia gai horrek elkarrizketa eta interakzio digitalean duen presentzia-mailan zentratzen ahaleginduz, #AdimenArtifiziala terminotik abiatuta. Aurrerago adieraziko den moduan, horri buruz lortutako datuak urriak izan dira. Bi faktore nagusiren ondorio da hori. Alde batetik, analizatutako eragileek sare sozial horretan duten presentzia txikiagoa: X-ren presentzia duten 21 hedabide eta erakundeetatik 7 hedabidek eta hezkuntza-erakunde batek besterik ez dituzte kudeatzen kontuak TikTok plataforman (El Correo, El Diario Vasco, Diario de Noticias, Diario de Navarra, Argia, Gaztezulo, EITB eta Deustuko Unibertsitatea). Inguruabar horrek eragin berezia du euskara hutseko hedabideetan. Bestetik, Adimen Artifizialarekin zerikusia duten euskarazko edukien sakabanatzea erabiltzaileek beste traol-hitz batzuk, hala nola #AI edo #IA, erabiltzearen ondorioz gertatzen da, horrek neurri handi batean oztopatzen baitu haiek berreskuratzea.
EMAITZAK
Azken hamalau urteetan, Adimen Artifiziala modako termino edo adierazpen gisa aipatzeak agerian uzten du inpaktua edo interesa urria dela azterketan aintzat hartutako hedabide jeneralisten, espezializatuen eta erakundeen kontuetan (RQ1) (1. grafikoa).
2018. urteaz geroztik, AAren inpaktu orokorraren nolabaiteko isla hautematen da, boladako gai gisa, bereziki azken urtean. 2023an zeharreko bilakaera horri dagokionez (2. grafikoa), hautematen da oso egonkorra dela eta AAri dagozkion mugarri jakin batzuei erantzuten diela, hala nola OpenAI enpresaren AA sortzaileko Chat GPT aplikazioaren bertsioetan izandako bilakaerari edo irudiak sortzeko beste zerbitzu batzuetan izandakoari (RQ1).
Hedabide espezializatuek (Argia eta Ekonomiaren Garapena) 3 argitalpen besterik ez dituzte 2023an (urtarrila, otsaila eta uztaila); horrek jarduera-joera zehatzak hautematea eragozten du (2. grafikoa). Argitalpen historikoak kontuan harturik, Argia aldizkariak txio 1 du 2009an, 1 2020an eta 2 2023an. Ekonomiaren Garapenak 2 ditu 2019an, 1 2020an, 1 2021ean, 1 2022an eta 1 2023an. 10 argitalpen guztira.
Hizkuntza-erabilerei dagokienez (RQ2), gaztelaniazko txioak % 87,03 dira eta euskarazko txioak % 18,97 besterik ez (3. taula). Erabilitako hizkuntzei loturiko hedabideen informazioari dagokionez, edukiaren % 72,10 gaztelaniaz sortu da, eta euskaraz % 10,66 besterik ez. Erakundeen kasuan, ordezkaritza txikiagoa izan arren —txio guztien % 17,71 baino ez dituzte egiten—, oreka hautematen da bi hizkuntzen erabileran: % 8,93 gaztelaniaz eta % 8,78 euskaraz.
Hedabide jeneralistek euskaraz argitaratzeari dagokionez, AAri buruzko gaien zabalkunderik handiena egiten duen hedabide elebiduna Naiz da. Deia da hurrengoa, nahikoa urrun, 47 argitalpenetatik 2 aurkezten baititu euskaraz. Naiz egunkariak euskarazko argitalpen guztien % 9,92 egiten ditu, eta hedabide elebidunen argitalpenen % 85,71. Talde horren barruan @eitbAlbisteak kontua sartuz gero, ehunekoa % 35,29ra murrizten da. Euskarazko kontu elebakarrei dagokienez, jarduerarik handiena iturri espezializatu bati dagokio, hots, @Elhuyar kontuari, eta @Berria hedabide jeneralista da hurrengoa (4. taula).
AAren inguruko sailkapen eta gai nagusiei dagokienez (RQ3) (5. taula), X nagusiki plataforma anitzeko helburu gisa erabiltzen dela nabarmentzen da, hau da, beste plataforma digital batzuetan —oro har webgunean edo ziberhedabidean— ostatatutako informazioak eta edukiak ezagutzera emateko. Horrela, ez da nabarmentzen AAren egungo tipologiak edo garapenak bereizteko eta horietan sakontzeko inolako interesik (automatizazio sinplea, lengoaia naturalaren prozesaketa, Machine Learning eta abar). Aztertutako kontuek, nagusiki, AAren aplikazio praktikoei heltzea (% 20,90) eta berrikuntzak eta nobedadeak (% 19,81) eta gai polemikoak edo herrikoiak aurkeztea hartzen dute ardatz, batez ere AAk ekonomian —garapen profesionalak— eta kulturan duen inpaktuari lotutako arrazoiek bultzatuta. Gai nagusiaren (aplikazio praktikoak) analisi xehatuagoa eginez gero, erraz ikus daiteke batez ere osasunari eta enpresari lotutako alderdiak dituztela aztergai (6. taula).
Traol-hitzen bidezko eztabaidaren sailkapenari dagokionez (RQ3), kontuan hartutako berrogeita hamar traol-hitzen artean, #inteligenciaartificial izan da zabalkunderik handiena izan duena, 21 aldiz erabili da-eta (7. taula). Erabilera horren atzetik kokatzen dira ospe handiko aplikazio espezifikoekin erlazionatutako traol-hitzak, hala nola #chatgpt, 17 aldiz erabilia. Aztertutako kontuek parte hartu duten AAri buruzko elkarrizketa digitalari lotutako gainerako traol-hitzek hainbat hizkuntzatako terminologia jeneralistarekin dute zerikusia (ai, ia, adimenartifiziala, artificial intelligence…), eta, neurri txikiagoan bada ere, kasu bakoitzean % 2 baino gutxixeago ordezkatzen baitute, egungo fenomeno teknologikoari lotutako gaiekin, hala nola #robot, #deeplearning, #chatbots, #machinelearning, #virtualreality, #data, #siliconvalley, #samaltman.
‘InteligenciaArtificial’ terminoaren inguruan (3. grafikoa) aipamenen hiruko sare bat osatzen da, Deustuko Unibertsitatea eta Mondragon Unibertsitatea irakaskuntza-erakundeei eta Eusko Jaurlaritzako Ekonomiaren Garapena ekonomia-garapeneko erakundeari lotua. ‘Inteligenciaartificial’ Diario de Noticias de Álava eta Deia hedabideekin ere erlazionatzen da. UPV/EHUk, gainera, ‘ia’ ere barne hartzen du. Sarearen nodo horretan, eragile berei loturik aurkitzen dugu ‘chatgpt’ traol-hitza.
Euskarazko bertsioan, ‘adimen artifiziala’ terminoa batez ere Udako Euskal Unibertsitateak eta Hamaika Telebistak erabiltzen dute. Sarearen alde horretan ez dago AAren beste erreferentziarik. ‘ChatGPT’ terminoak Elhuyar eta El Correo lotzen ditu, eta azken horrek ‘robot’ eta ‘SamAltman’ barne hartzen ditu, OpenAI enpresako CEOari erreferentzia eginez. EITB erakunde publikoak ez du jasotzen AAri buruzko traol-hitzik bere bi kontuetako bakar batean ere (eitbNoticias eta eitbAlbisteak), eta gauza bera gertatzen da Berria, El Diario Vasco, Diario de Noticias, Naiz eta Diario de Noticias de Álava egunkarien, Gaztezulo aldizkariaren edo Eusko Ikaskuntza erakundearen kasuan. Argia aldizkariak eta Diario de Navarra egunkariak ez dute traol-hitzik erabili AAri buruzko argitalpenak aipatzeko.
Artificial Intelligence ingelesezko nomenklaturak, hots, #AI traol-hitzak, Mondragon Unibertsitatea eta Deustuko Unibertsitatea lotzen ditu. Erakunde hori da AAri buruzko traol-hitz espezifiko gehien erabiltzen dituen eragile mediatiko eta instituzionala (‘DeepLearning’, ‘ArtificialIntellinge’, ‘MachineLearning’, ‘chatbots’ edo ‘VirtualReality’). Aipamenei dagokienez, Sherpa AI enpresa El Correo eta EITB Noticias hedabideek aipatzen dute.
Birtxio, erantzun eta like gisa lortutako datuek engagement metrika benetan pobreak nabarmentzen dituzte (9. taula), are gai polemikoei lotutako une puntualetan ere, hala nola AAk irudien erabilerari dagokionez edo Deepfake-en sustapenean izan ditzakeen arriskuen kasuan. Izan ere, birtxio gehien izan dituzten txioak ez daude datu polemikoei loturik, hezkuntzan eta ekonomian inpaktua duten AAren garapenei edo ezarpenei baizik.
X-tik erauzitako datuen kasuan bezalaxe, TikTok plataformako prospekziorako Zeeschuimer tresna erabili zen. Bilaketa-terminoetarako #adimen_artifiziala eta #adimenartifiziala traol-hitzak erabili ziren, eta @gaizka_izagirre, @bizkaiatechmagazine,@amaurre.steam; @burutustyle eta @zeroetabat kontuei zegozkien bost bideo izan ziren emaitza. Bideo horiek AAri lotutako dibulgazio-lanak dituzte aztergai: Elhuyarri lotutako konferentzia bat, dibulgazio-artikulu bat, STEAM proiektu bat, adituen topaketa bat eta podcast bat, hurrenez hurren.
ONDORIOAK
Gero eta interes zientifiko, ekonomiko, kultural eta sozial handiagoa izan arren, Adimen Artifizialari lotutako fenomeno teknologikoaren ulermen publikoak herritarren alfabetatze digital orokor handiagoa behar du gaur egun. Horri dagokionez, euskal herritarrek Adimen Artifiziala zer den jakiteko informazioa bilatzerakoan erabil ditzaketen erreferentzia-iturri nagusiek gaur egun erakusten duten irismen urriaren argazki finkoa eskaintzen du egindako azterketak. Argazki hori interesgarria izan daiteke Europako beste herrialde batzuetako gai-estaldurei buruzko azterketa batzuk argitaratu berri direla kontuan harturik.
AAri lotutako gaien zabalkundeak ez du irismen handiko informazio-estrategiarik erakusten, X (lehen Twitter) difusio-kanal osagarri gisa ustiatzetik eta hedabide guztietarako traol-hitz gutxi-asko komun jakin batzuk erabiltzetik haratago.
Euskarazko hezkuntza-arloko hedabide eta kontu zientifiko espezifikoen kasuan izan ezik, ahalegin txikia hautematen da, halaber, gero eta erakargarritasun publiko-mediatiko handiagoa duen gai horren inguruko euskarazko dibulgazioaren alde. Era berean, begien bistakoa da AAren gaia gutxi baliatu dela engagement eta harreman digitalen sareak sortzeko euskal kulturaren eta zientziaren hainbat nodo adierazgarriren artean, hala nola aztertutako kontuek ordezkatzen dituztenetan.
Edukiari dagokionez, oro har, lan honetan aztertutako informazioak eguneroko bizitzako ohiko arazoen (osasuna, ekonomia eta abar) konponbide bideragarri gisa planteatzen du AA, eta potentzial handia duen teknologia emergente gisa duen estatusaren fede ematen du.
Azken batean, esparru teknologiko-digitaleko hedabide eta kontu espezializatuek ez dituzte X plataformaren abantailak erabiltzen AAri eta Euskal Herriko testuingururako dituen inplikazio sozial eta ekonomiko espezifikoei buruzko ezagutza zabala hedatzeko, eta, horrenbestez, oso aukera interesgarria galtzen dute behar handiko une honetan gizartea helburu duen dibulgazioa eta ezagutza-transferentzia sortzeko. Eztabaida hedabide sozialetara helaraztea eta hedabide jeneralistek, espezializatuek eta erakunde garrantzitsu edo legitimatuek hura dinamizatzeko aukera izatea oso baliagarria izango litzateke, inongo zalantzarik gabe, AAren inguruko elkarrizketen arteko zubiak eraikitzeko eta, hartara, Euskal Herrian elkarrizketa publiko aberasgarriagoa ahalbidetzeko. Lurralde honek baditu interes handiko zientzialariak, aktibistak eta beste eragile batzuk, AArekin lotutako gaitasunei, hitzemateei eta arriskuei buruzko ikuspegi alternatibo eta independenteak eskain ditzaketenak. Ikusmolde hori oso lagungarria izango litzateke AA disrupzio katastrofiko hutsa ez dela azaltzeko (Craig, 2018); aitzitik, bilakaera-prozesuan dauden eta euskal gizartea eta haren garapenak indartzen lagundu dezaketen teknologia berri eta eraginkorren multzoa ere badela erakutsiko luke.
Gainerakoan, lan honen gaur egungo mugek bigarren fase bat planteatzera animatzen dute, AAren informazioen eduki espezifikoari buruzko azterketa zehatzagoa sustatu ahal izateko. Espero izatekoa da, hala, lan honetan jasotakoaren antzeko etorkizuneko prospekzioek datu adierazgarriagoak ematea termino kuantitatiboetan, baina batez ere termino kualitatiboetan, horrek aukera emango baitu sare sozialetan erabilera mediatiko ordenatuagoak, estrategikoagoak, biralagoak eta sozialagoak ikusteko, eta, hartara, euskal herritarrek hedabide eta erakundeei eskatzen dieten informazio- eta hezkuntza-rolari hedabide sozialetan ere erantzuteko. AAk eraldatzeko ahalmen handia erakusten du hainbat esparru profesionaletan, baita inplikazio etiko eta legal sakonak ere. Garrantzi handikoa izan daiteke, hortaz, eztabaida publiko bizia eta kritikoa sustatuko duen kalitate handiko informazioak izatea. Gogoan izan behar da, gainera, hedabideek AAren estaldurari heltzeko moduak eragin adierazgarria izan dezakeela jendeak teknologia horren inguruan dituen pertzepzio eta erantzunetan.
ERREFERENTZIAK
Arana, Edorta; Narbaiza, Bea; Sánchez, Garazi; Zorita, Itziar; Goirizelaia, Maialen (2023): Gazteak eta informazioa. IKUSIKER Ikus-entzunezkoen Behategia.
Bastian, M., Heymann, S., & Jacomy, M. (2009). Gephi: An open source software for exploring and manipulating networks. Proceedings of the international AAAI conference on web and social media, 3(1), 361-362. http://ojs.aaai.org/index.php/ICWSM/article/view/13937
Blondel, V. D., Guillaume, J.-L., Lambiotte, R., & Lefebvre, E. (2008). Fast unfolding of communities in large networks. Journal of statistical mechanics: theory and experiment, 2008(10), P10008.
Brennen, J., Howard P.; Nielsen, R. (2018). “An Industry-Led Debate: How UK Media Cover Artificial Intelligence”. Oxford: Reuters Institute. https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/sites/default/files/2018-12/Brennen_UK_Media_Coverage_of_AI_FINAL.pdf
Coursaris, C. K., van Osch, W., & Brooks, B. (2014). Social Media Marketing on Twitter. En F. F.-H. Nah (Ed.), HCI in Business (pp. 155-165). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-319-07293-7_15
Euskal Kazetarien Elkartea (2023b). Diálogo abierto sobre Inteligencia Artificial y Humanismo. Bilbo, maiatzaren 31. https://kazetariak.eus
Euskal Kazetarien Elkartea (2023b). Inteligencia Artificial. Oportunidades y Desafíos. Bilbo, abenduaren 12a. https://kazetariak.eus/inteligencia-artificial-oportunidades-y-desafios/
Peeters, S. (2023). Zeeschuimer (v1.8.0) [Software]. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.10231811
Python.org. (2023, abenduaren 15a). Welcome to Python. https://www.python.org/
Sun, S., Zhai, Y., Shen, B., & Chen, Y. (2020). Newspaper coverage of artificial intelligence: A perspective of emerging technologies. Telematics and Informatics, 53.
Oharra
Lan hau GUREIKER (IT1496-22) Euskal Unibertsitate Sistemako Ikerketa Taldearen produkzio akademikoaren parte da.